W rozważaniach filozofów i artystów żyjących w baroku dostrzegalny jest kryzys wiary w możliwości poznawcze zmysłów i rozumu.

R14YQymWrRwuI

Malarstwo i literatura wieku XVII dowodzą tego, że twórcy barokowi ulegali fascynacji zmysłową ułudą. W ich dziełach gra wyobraźni służyła dwóm zasadniczym celom:

• unaocznieniu odbiorcom, że dzięki świadomości, iż wszystko jest iluzją, można dotrzeć do prawdy zakrytej przez znaki materialne, a odkrywanej np. za pomocą snów,

• oszołomieniu widzów i odbiorców dzięki intelektualnej grze z nimi za pomocą takich środków stylistycznych, dzięki którym kreowano zaskakującą, sensualnąsensualnysensualną, niekiedy pełną cudowności, ale też dziwną, wręcz nielogiczną rzeczywistość przedstawioną w dziełach.

„Estetyka pozoru” służyła więc uwypuklaniu możliwości kreacyjnych twórcy oraz podkreślaniu ułudy świata odbieranego zmysłami. Oba cele wiążą się z głównymi funkcjami pełnionymi przez dzieło literackie, wśród których szczególne znaczenie mają: estetyczna, poznawcza i wychowawcza. Oznacza to, że utwór powinien przekazywać pewne wiadomości o świecie, kształtować postawy moralne czytelników oraz wywoływać przeżycia estetyczne. Zadania te stawiano literaturze i retorycznymretorykaretorycznym przemowom już w antyku. Twierdzono, że twórca powinien dążyć do realizacji trzech funkcji: docere, delectare, movere (łac.), czyli – nauczać, zabawiać i wzruszać. W XVII w. największy nacisk kładziono na ostatnią z nich.

Środki artystyczne służące tworzeniu poetyki iluzji

Aby wywołać emocje w czytelniku, poszukiwano coraz mocniejszych środków ekspresji. Wśród nich eksponowane miejsce zajął konceptkonceptkoncept. Umiejętność wymyślenia niespotykanej dotąd formuły wiersza lub zaskakującego ujęcia znanego od lat motywu miała świadczyć o twórczych umiejętnościach poety, a jego dążeniem stało się admirare (łac.), czyli zadziwienie odbiorcy. Powodem, dla którego sięgano po koncept, było jednak nie tylko wywołanie zdziwienia, a nawet zaszokowania, lecz także głębszy cel uzmysłowienia czytelnikom, że żyją w świecie pełnym iluzji.

Koncept nie był jedynym zabiegiem służącym tworzeniu poetyki iluzji.

Poetyka iluzji w twórczości Jana Andrzeja Morsztyna

Przedstawiciele nurtu dworskiego w polskiej poezji barokowej szczególnie chętnie korzystali z poetyki iluzji i dążyli do efektu zaskoczenia odbiorcy. W jego obrębie tworzyli głównie poeci związani z dworem królewskim lub środowiskami magnackimi. Literaturę traktowali przede wszystkim jako okazję do wysublimowanej rozrywki, którą miały dawać dzieła erudycyjne i doskonałe pod względem warsztatowym. Takie pisał m.in. Jan Andrzej MorsztynMorsztynJan Andrzej Morsztyn, najważniejszy polski marinistamarinistamarinista. Ponieważ część jego dzieł ma charakter wyraźnie rozrywkowy, niektórzy historycy literatury (zwłaszcza XIX‑wieczni) zarzucali im „przerost formy nad treścią”. Jednak wiersze Morsztyna bardzo rzadko były tylko słownymi igraszkami. Niespodziewane pointy, zamykające utwory o kunsztownej kompozycji i stylistyce, pośrednio wskazywały, jak zawodne jest przekonanie człowieka, że potrafi zrozumieć rzeczywistość, choć tak naprawdę egzystuje w świecie iluzji. Przykładem takiego dzieła, zaskakującego i obfitującego w oksymorony, jest Do trupa.

Poetyka iluzji w twórczości Wacława Potockiego

Jeszcze wyraźniej widać to w twórczości Wacława PotockiegoPotockiWacława Potockiego, reprezentanta nurtu sarmackiego (ziemiańskiego) w polskiej poezji barokowej. Jego poetyka wyraźnie różni się od tej, która charakteryzuje lirykę Morsztyna. Potocki nie uprawiał poezji marinistycznej, zadziwiającej niespotykanymi pomysłami formalnymi czy treściowymi; rzadko sięgał po językowy konceptyzm (np. w postaci anaforycznych wyliczeń wielu podobnych do siebie elementów świata przedstawionego). Nie oznacza to jednak, że nie dążył do zadziwienia odbiorcy. Robił to przede wszystkim w sferze treści, dążąc do zaskakującej pointy, która miała m.in. ukazać, że świat materialny oferuje człowiekowi tylko namiastkę tych wartości, które wiążą się ze sferą duchową, religijną.

W obszernym dorobku sarmackiego twórcy można znaleźć utwory, w których wyraźnie krytykuje nadmierne korzystanie z formalnych sztuczek służących nie tyle zaskoczeniu, co oszukaniu odbiorcy. Jednak i on odwoływał się do poetyki iluzji – jeden z przykładów jej zastosowania to wiersz Na obraz panieński jejmości panny kasztelanki warszawskiejjejmości panny kasztelanki warszawskiejjejmości panny kasztelanki warszawskiej od jegomości pana podstolego chełmińskiegojegomości pana podstolego chełmińskiegojegomości pana podstolego chełmińskiego:

Wacław Potocki, sięgając po aluzje mitologiczne, tworzy obraz urody tytułowej bohaterki. Nie robi tego za pomocą anaforycznej konstrukcji, w której cały szereg desygnatówdesygnatdesygnatów pomaga w opisie postaci, lecz przedstawia scenkę spotkania antycznych bogiń ze Stanisławem Morsztynem, mającym przy sobie portret Konstancji Oborskiej. Aby podkreślić piękno jejmości panny kasztelanki warszawskiej, Potocki sięga po figurę sumacji: okazuje się, że Oborska nie tylko dorównuje Wenus, Pallas i Junonie, ale – przewyższa ich urodę i cnotliwość, łącząc w sobie zalety wszystkich trzech bogiń. Efektem jest nie tylko pochwała pod adresem Oborskiej, ale też zapewnienie, że polskie kobiety są lepsze od innych piękności.

Słownik