Co to jest epistemologia?

EpistemologiaepistemologiaEpistemologia, zwana też teorią poznania, należy do tzw. klasycznych dziedzin filozofii, czyli tych, które nigdy nie stały się niezależnymi od niej naukami. Jej celem jest badanie w jaki sposób człowiek poznaje siebie i otaczający go świat, jakie błędy popełnia w akcie poznawczym, a także ocenia, na ile nasze mniemania są pod tym względem wiarygodne. W epistemologii chodzi nie tylko o weryfikowanie tego, jak działają zmysły i kiedy można mówić, że nie zwodzą, lecz także o sprawdzanie, czy ludzki umysł wyciąga z nich poprawne wnioski i konstruuje adekwatny obraz rzeczywistości (nie myli się w opisie i ocenie świata oraz jego zjawisk).

Inicjatorzy sceptycznego obrazu świata

R1NSDyyxCkttC1

Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny. Mężczyzna ma wystające spod nakrycia głowy, długie, kędzierzawe włosy. Na jego twarzy widać zmarszczki. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy. Mężczyzna stoi. Jest ubrany w szatę sięgającą do stóp. Trzyma ją lekko uniesioną w prawej ręce, tak że odsłania sobie stopy obute w sandały. To Pirron z Elidy na starej ilustracji z "Historii Filozofii" Thomasa Stanleya.

Żaden prąd filozoficzny nie rozpoczyna się nagle, nierzadko z trudem można wskazać jego inicjatorów czy myślicieli, którzy nieświadomie wnieśli wkład w jego powstanie. Jest tak również ze sceptycyzmem, gdyż za jego poprzedników uznaje się cały nurt greckiej sofistykisofistykasofistyki. Wielkie znaczenie ma tutaj ich relatywizm, a więc przekonanie, że prawda nie jest czymś obiektywnym, lecz zależnym od punktu widzenia, oraz subiektywizm, czyli przekonanie o tym, że każdy może pewne kwestie rozumieć i postrzegać inaczej.

Sofista Gorgiasz z Leontinoi jest autorem stwierdzenia:

1. Nic nie istnieje;

2. Nawet jeśli coś istnieje, nie jesteśmy w stanie tego poznać;

3. Nawet, jeżeli coś istnieje i jesteśmy w stanie to poznać, to nie potrafimy tego wyjaśnić innym.

Dzięki temu twierdzeniu udowodnił, że bystry człowiek może dowieść wszystkiego, ale także ufundował podwaliny pod sceptycyzm. Inny przedstawiciel sofistyki, Protagoras z Abdery, wprowadził zasadę homo‑mensura, według której człowiek jest miarą wszechrzeczy. Oznacza to, że każdy z nas powinien sam zadecydować, co uważa za prawdę, a co jest fałszem. Jedyna trudność polega na tym, aby być w stanie logicznie i racjonalnie uzasadnić własne stanowisko. Podobnie u Protagorasa prezentuje się teoria cnót, które uznał za wartości relatywne, a więc zależne od naszego własnego i subiektywnego punktu widzenia. Wyszedł on bowiem z przekonania, że każdy człowiek inaczej pojmuje pojęcie dobra, a więc – dobro jest rzeczą względną. Tak jak dobrem oskarżonego jest potrafić się obronić przed sądem, tak dobrem prokuratora jest potrafić doprowadzić do jego skazania. Również i w tym przypadku nie ma mowy o żadnej obiektywnej prawdzie – i oskarżony, i oskarżyciel, będą mieli swą własną „prawdę”, której będą bronić za wszelką cenę.

Epistemologia sceptycyzmu

RvsHSWEdr6frN

Na zdjęciu widzimy wiosło. Leży ono w wyplatanej łodzi, która znajduje się na wodzie.

RYfTDQAjDKDzV1

Na zdjęciu ukazana jest wieża. Ma postać sześcianu. Jest zbudowana z kamieni. Po prawej stronie wieży jest dobudowana okrągła klatka schodowa w formie okrągłej wieżyczki.

Pirron, od którego zaczyna się w filozofii ruch sceptykówpirronizmruch sceptyków, poszedł jeszcze dalej niż sofiści. Stwierdził, że:

1. ludzie nie znają właściwości żadnych istniejących rzeczy;

2. muszą więc powstrzymać się od wygłaszania sądów na ich temat;

3. bo tylko dzięki temu osiąga się szczęście i spokój.

Na tych trzech tezach zbudował całą koncepcję, w myśl której rozumny człowiek może jedynie analizować otaczający go świat, zbierać informacje, jakie do niego napływają, aby potem – nie wyciągać z nich żadnych wniosków, bo żadna prawda nie istnieje. Podczas gdy inne szkoły filozoficzne niestrudzenie poszukiwały prawdy, aby zaspokoić intelektualne potrzeby epoki i zapewnić człowiekowi szczęście, Pirron postawił sprawę zupełnie odwrotnie. W jego mniemaniu dopiero wtedy, gdy zrozumie się, że niczego nie jest się w stanie stwierdzić, można osiągnąć życie spokojne i szczęśliwe – bez intelektualnych labiryntów, które mącą spokój i wiodą umysł na manowce.

Od czasów Pirrona sceptycy nazywali przedstawicieli innych szkół filozoficznych „dogmatykami” i nieustannie podważali wszystkie ich twierdzenia. Budzili przy tym niesłychaną irytację, zwłaszcza wśród stoików i epikurejczyków, którzy dążyli do jak najlepszego poznania świata, aby wskazać w nim miejsce dla człowieka, a dzięki temu ukazać mu, jak powinien żyć i postępować. PirronizmpirronizmPirronizm będzie głosił, że zmysły stale mamią i nie pozwalają odkrywać rzeczywistości, że umysł nie jest w stanie wyciągnąć z nich żadnych poprawnych wniosków, ani tym bardziej tworzyć teorii dotyczących świata. Tylko uświadomienie sobie tego stanu rzeczy i rezygnacja z niepotrzebnych rozważań zapewni szczęście.

Bezpośrednim uczniem Pirrona był Tymon z Fliuntu (325–235 r. p.n.e), satyryk i pisarz, który zajmował się zwalczaniem i wyśmiewaniem filozoficznych oponentów ruchu. Z czasem obok klasycznie rozumianego „pirronizmu” powstał także „akademizm”, a więc nurt sceptycyzmu uprawiany w platońskiej Akademii, który wykorzystywał dialog jako formę sceptyckich polemik. Do jego najważniejszych przedstawicieli należeli Arkezylaos z Pitane (315–240 r. p.n.e.) i Karneades z Cyreny (214–129 r. p.n.e.), czyli kolejno szósty i dziewiąty scholarcha (dyrektor) Akademii. Na przestrzeni dziejów ruch sceptycki nie zmieniał swoich wyjściowych założeń, jedynie wypracowywał nowe dowody (zwane „tropami”), które miały zaprzeczyć możliwości obiektywnego poznawania świata i otaczających nas przedmiotów. Godnymi wspomnienia są tu zwłaszcza Agryppa i Ainezydem z Knossos (obaj żyli w I w. n.e.). Zebrali oni i usystematyzowali wszystkie dotąd powstałe tropy sceptyckie. Istotny jest też Sekstus Empiryk (żył na przełomie II i III w. n.e.), który w swych rozważaniach wykazywał błędność wszystkich możliwych rodzajów racjonalnych rozumowań.

Wpływ sceptycyzmu na epistemologię

Podstawą sceptycyzmu jest wątpienie w istnienie lub rzetelność naszej wiedzy (poznania). Doniosłe znaczenie sceptycyzmu dla rozwoju epistemologii polega na tym, że rozwinął on wszelkie sposoby podważania ludzkich przekonań i mniemań. W logice można wskazać dwa rodzaje dowodów: wprost i nie wprost. Pierwsze dowodzą jakiejś tezy (np. że właśnie pada deszcz), drugie zaś podważają stanowisko przeciwne do niej, więc udowadniają, że nie może być inaczej, niż tak, jak właśnie się głosi (nie jest możliwe, aby w tej chwili nie padał deszcz). Inną zasługą sceptyków na gruncie epistemologii jest opracowanie technik obalania twierdzeń lub wykazywania zawodności (lub względności) ludzkiego poznania, tzw. tropów sceptycznych pogłębiających dyskusję nad niektórymi zagadnieniami epistemologicznymi.

Należy również pamiętać, że krytyczny pogląd sceptyków na możliwość poznania rzeczywistości godzi w klasyczną definicję prawdy, a właściwie w każdą definicję, która prawdę opiera na jakichkolwiek kryteriach.

Nowożytni i współcześni spadkobiercy sceptycyzmu

Można wymienić wielu filozofów, którzy odwoływali się do sceptycyzmu. Już u progu nowożytności Michel de Montaigne z dużym dystansem podchodził zarówno do możliwości poznania prawd ostatecznych, jak i do wszelkich sposobów uzyskania niepodważalnych twierdzeń filozoficznych.

Innym przedstawicielem nowożytnego sceptycyzmu był Kartezjusz. Zainicjował on nowy sposób prowadzenia rozważań filozoficznych. Jego metoda polegała na stopniowym podważaniu wszystkich twierdzeń i przekonań, których nie można uznać za niepodważalne, aby dzięki temu dojść do prawd absolutnych, których w żaden sposób nie da się podważyć. Dopiero na nich – według Kartezjusza – jesteśmy w stanie wznosić gmach wiedzy ludzkiej. Francuski filozof zaprezentował więc w metodologii „metodę wątpienia”, za pomocą której należy zdobywać wiedzę i weryfikować poszczególne twierdzenia.

We współczesnej teorii poznania istnieje też metoda zwana falsyfikacjonizmemfalsyfikacjonizmfalsyfikacjonizmem, w myśl której należy skupiać się nie na obronie własnej tezy, lecz na jej podważeniu. Dopiero wtedy, gdy nie da się tezy w żaden sposób podważyć ani jej zaprzeczyć – można uznać jej prawdziwość. Warto wspomnieć, iż w obrębie falsyfikacjonizmu możemy wyróżnić jego dwa nurty: skrajny (totalny) i umiarkowany (zwany krytycyzmem), którego przedstawicielem w ogólnej metodologii nauk był Karl Popper.

Sceptycyzm jest pojęciem wieloznacznym, więc niezwykle trudno ująć go w sztywne ramy. Zasługą starożytnych sceptyków było to, że do rozważań filozoficznych i naukowych została wprowadzona metoda praktyczna, dzięki której za wiarygodne zaczęto uznawać tylko te teorie i wyniki badań, które spełniają elementarne zasady metody naukowej. Sceptycyzm wielokrotnie odżywał w historii filozofii i naukach empirycznych, pozwalając na dotarcie do twierdzeń bardziej pewnych lub takich, w które wątpić się już nie da.

Słownik