Przeczytaj
Dziedzictwo imperium rzymskiego na Wschodzie
Ostatnim cesarzem wschodniorzymskim, który na większą skalę podjął próbę odzyskania rzeczywistej kontroli nad zachodnimi prowincjami, był Justynian. Wodzowie jego armii, Belizariusz i Narses, doprowadzili w latach 533–555 do przywrócenia władzy cesarza w Afryce, na Sycylii, w Italii i południowej części Hiszpanii, przy okazji zniszczywszy zupełnie państwa WandalówWandalów i OstrogotówOstrogotów. Jednak już u schyłku panowania Justyniana w granice cesarstwa wtargnęły nowe ludy. W 568 r. Italię najechali germańscy LongobardowieLongobardowie. W rękach Rzymian pozostały miasto Rzym, okręg Rawenny, południowa Italia i Sycylia. Obronę zachodnich prowincji uniemożliwił atak na Bałkany tureckiego ludu AwarówAwarów i indoeuropejskich Słowian.
Nieco później do tych dwóch ludów przyłączyli się tureccy Bułgarzy. Zagrożone zostały tereny znacznie ważniejsze z punktu widzenia Konstantynopola niż Italia czy południowa Hiszpania, rychło zresztą odzyskana przez Wizygotów. Gdy do ataków z północy dołączyła nacierająca od wschodu Persja Sasanidów, cesarstwo wschodnie rządzone przez cesarza Herakliusza I (610‑641) znalazło się w bardzo ciężkim położeniu. W latach 622–628 udało się wprawdzie wyprzeć Persów z najbogatszych wschodnich prowincji (Syrii, Egiptu i Palestyny), ale kosztem utraty większości posiadłości europejskich. Słowianie, Awarowie i Bułgarzy zadomowili się na Bałkanach. W tym regionie w rękach cesarza pozostały tylko Grecja i Tracja. Historycy przypuszczają, że znaczny wpływ na osłabienie Bizancjum miała tzw. „zaraza Iustiniana”, pandemia która od 541 r. przeszła przez całe imperium i powracając w kilku falach spowodowała olbrzymie straty demograficzne. Po odpadnięciu łacińskich prowincji we wschodniej części imperium grupą przeważającą stali się Grecy, którzy sami jednak uznawali się za Rzymian. Żywioł grecki dominował przede wszystkim w miastach. Współcześni historycy dla odróżnienia od starożytnego Imperium Romanum średniowieczne cesarstwo rzymskie na wschodzie nazywają cesarstwem bizantyjskim lub Bizancjum.
Wskaż na mapie stolicę Bizancjum. Podaj, które współczesne państwa znajdują się na terenach podlegających niegdyś cesarstwu wschodniemu.
Wyjątkowość kultury bizantyjskiej
Mimo znacznych przemian wewnętrznych Bizancjum kontynuowało tradycje imperium rzymskiego. Dowodem jest nie tylko przeprowadzona przez cesarza Justyniana kodyfikacja przepisów prawa rzymskiegokodyfikacja przepisów prawa rzymskiego, która w późniejszym średniowieczu legła u podstaw rozwoju systemów prawnych Europy. Widać to przede wszystkim w wyjątkowej sztuce i kulturze bizantyjskiej, która przejęła tradycje rzymskie, ale także wczesnochrześcijańskie, hellenistyczne i orientalne. Warto bowiem pamiętać, że Bizancjum pozostawało pod wpływem nie tylko oddziaływań greckich i chrześcijańskich, ale również wschodniej kultury Koptów, Persów czy Ormian oraz świata islamskiego. W Konstantynopolu mieszkali przedstawiciele wielu narodowości wyznający różne religie, a bizantyjscy kupcy prowadzili handel zarówno w rejonie Morza Śródziemnego, jak i Morza Czarnego oraz na obszarach nad Oceanem Indyjskim. Jednocześnie wpływ żywiołu greckiego sprawił, że w cesarstwie wschodnim zmalało znaczenie łaciny, a językiem dominującym stała się greka.
Cechą charakterystyczną cesarstwa wschodniego była silna pozycja cesarza, a także bardzo rozbudowany i pełen przepychu ceremoniał dworski, wzorowany na monarchiach hellenistycznych. Za tym szło dążenie do podkreślania pozycji i bogactwa władców i jego otoczenia. Sztukę bizantyjską ukształtowały więc przede wszystkim religia oraz władza cesarska. Powstawały wspaniałe pałace i kościoły, w tym świątynia Hagia SophiaHagia Sophia, wyróżniająca się gigantyczną kopułą na stu filarach (obejrzyj poniższą galerię prezentującą sztukę bizantyjską za czasów cesarza Justyniana). Na potrzeby zarówno dworu, jak i Kościoła pracowały liczne warsztaty rzemieślnicze wytwarzające wyroby jubilerskie oraz luksusowy sprzęt codziennego użytku. O bogactwie Konstantynopola krążyły legendy.
Dekorację kościołów stanowiły mozaikimozaiki oraz ikonyikony. Przedstawiały one postaci dostojników lub świętych ukazane frontalnie, w dostojnych, pozbawionych ruchu pozach. Charakterystyczne dla bizantyjskiego malarstwa i mozaik były przepych, bogactwo barw i właśnie hieratyzmhieratyzm. Oto kilka przykładów:
Jakie elementy pozwalają zidentyfikować poszczególne grupy?
Przeanalizuj tę i kolejne ilustracje i wskaż najważniejsze cechy stylistyki bizantyjskiej.
Styl bizantyjski rozprzestrzenił się po całej średniowiecznej Europie (a także poza tym kontynentem) wraz z kulturowymi wpływami Konstantynopola. Tak o sztuce bizantyjskiej i jej późniejszym wpływie na kulturę Europy Zachodniej pisze francuski historyk sztuki Jannic Durand:
Sztuka średniowieczaWidomym śladem inspiracji bizantyjskich jest ikonografia: hieratyczny Chrystus PantokratorChrystus Pantokrator (Wszechwładca) z księgą otwartą na słowach Ewangelii św. Jana: „Ja jestem światłością świata” lub koronujący władcę […], wizerunki Marii: Matka Boska EleusaEleusa (Miłująca), HodegetriaHodegetria (Przewodniczka, w wersji całopostaciowej, a zwłaszcza w popiersiu, z małym Jezusem trzymanym na lewym ramieniu), grupa Deesis (Chrystus z Maryją i św. Janem Chrzcicielem jako Zbawiciel i Sędzia), ku której zwracano modlitewne prośby. Sztuka bizantyjska dostarczyła też sztuce Zachodu wielu motywów zdobniczych, jak szerokie palmety, zwoje roślinne, fantastyczne ptaki itd., choć należą one do wspólnego repertuaru całej sztuki wschodniej, zwłaszcza islamskiej. […]
Niektóre techniki bizantyjskie szeroko przyjęły się na Zachodzie, jak rzeźby z kości słoniowej, mozaiki, tempera na złotym tle, świetliste kolory nakładane od najciemniejszego do najjaśniejszego, czyli techniki malarskie, które legną u podstaw późniejszej ewolucji malarstwa zachodnioeuropejskiego.
Wreszcie trzeba wspomnieć wpływy stylistyczne, które wspólnie z dziedzictwem karolińskim przyczyniły się do powstania kanonu przedstawiania postaci. Można je dostrzec w słodkich obliczach aniołów, miękkim modelunku ciał, w usianych złotem draperiach, w załamujących światło liniach wyrobów ze złota i kości słoniowej.
Źródło: Jannic Durand, Sztuka średniowiecza, tłum. P. Wrzosek, Warszawa 2007, s. 71–72.
W VIII wieku zaczął rozwijać się, zwłaszcza w prowincjach wschodnich, ikonoklazmikonoklazm – ruch religijny zwalczający kult świętych obrazów, inspirujący się judaizmem i islamem, w których obowiązuje zakaz sporządzania wizerunków. Ikonoklaści, przeciwnicy oddawania czci ikonom, domagali się ich zniszczenia, karali ich twórców i zakazywali modlitw do wizerunków religijnych, często robili to w okrutny sposób- mordując i torturując swoich przeciwników. W 787 r. Sobór Nicejski II potępił ikonoklazm i zezwolił na kult świętych przedstawionych na obrazach. Jednocześnie wraz z rozwojem malarstwa nastąpił zanik rzeźby figuralnej, antyczne rzeźby zaś – jako pogańskie – bywały niszczone bądź uszkadzane.
Kulturze bizantyjskiej zawdzięczamy nie tylko wpływ na architekturę i sztukę europejską (przykłady ikonograficznego kanonu można spotkać w Kościele prawosławnym oraz innych Kościołach wschodnich), ale także zachowanie antycznego dziedzictwa i starożytnej wiedzy. W szkołach bizantyjskich czytywano starożytnych autorów (choć trzeba też pamiętać, że to za Justyniana I została zamknięta Akademia Platońska, uznana za ośrodek myśli pogańskiej). To właśnie z Bizancjum kilka wieków później renesansowi humaniści przywozić będą kodeksy z rękopisami wielu twórców i filozofów starożytnych, których na Zachodzie wówczas nie znano. Dorobek cywilizacji antycznej do Europy średniowiecznej został przekazany za pośrednictwem Arabów oraz Bizancjum.
Słownik
plemiona, które we wczesnym średniowieczu przywędrowały do Europy z okolic Morza Kaspijskiego, utworzyły państwo na terenach Panonii (dzisiejsze ziemie m.in. Węgier, Austrii i Chorwacji) i podporządkowały sobie tamtejsze plemiona słowiańskie; we wczesnym średniowieczu zagrażali nie tylko Bizancjum, ale także zachodniej Europie; na początku VIII w. zostali pokonani przez Karola Wielkiego
(gr. pialfanutauomicronkapparhoalfatauomegarho - Wszechwładca, Pan wszystkiego) przedstawienie w ikonografii Jezusa Chrystusa jako władcy i sędziego Wszechświata; tradycja tego typu przedstawień sięga IV wieku. W Bizancjum po zakończeniu ikonoklazmu umiejscawiano ikonę Pantokratora na centralnym sklepieniu świątyni
(gr. deesis – prośba, modlitwa wstawiennicza) w ikonografii scena przedstawiająca trzy postacie: Chrystusa Władcę i Sędziego (Pantokratora) oraz Maryję (po jego prawej stronie) i Jana Chrzciciela (po lewej), wstawiających się do Jezusa za ludzkością
(z gr., miłosierna) typ przedstawienia Matki Bożej, na którym przytula ona swoją twarz do policzka trzymanego Dzieciątka Jezus
(kościół Mądrości Bożej) świątynia wzniesiona w latach 532–537 w Konstantynopolu (obecnie Stambule), ufundowana przez Justyniana I; początkowo jako chrześcijańska bazylika wchodziła w skład zespołu pałacowego należącego do cesarza bizantyjskiego; po zdobyciu Konstantynopola w 1453 r. przez Turków osmańskich Hagię Sophię zamieniono na meczet i dobudowano w jej narożach minarety
(z gr., wskazująca drogę, przewodniczka) typ przedstawienia Matki Bożej, na którym trzymająca na ręku Dzieciątko Maryja wskazuje na nie dłonią
(z gr. hieros – święty) w sztukach plastycznych podkreślanie dostojeństwa przedstawionych postaci lub uroczystych rytuałów religijnych; w tej tendencji postaci np. na obrazach pokazywane są zwykle frontalnie, zastygłe we wzniosłym bezruchu
(gr. eikon - obraz; klasma - odłam) kierunek w VIII - IX w. w Bizancjum zwalczający kult obrazów religijnych
(gr. eikon – podobizna, obraz) powstały w kręgu kultury bizantyjskiej i wschodniochrześcijańskiej obraz o tematyce religijnej, malowany na drewnie; przedstawia postacie świętych i sceny z ich życia, a także sceny biblijne
(łac. Codex Iustinianus) jedna z trzech części wielkiej kompilacji prawa rzymskiego; kodyfikacji tych przepisów podjęła się w latach 528–534 kilkunastoosobowa komisja pracująca na rozkaz cesarza Justyniana I Wielkiego; w skład kodyfikacji justyniańskiej wchodzą także Digesta Iustiniani oraz Institutiones Iustiniani; zebranym przepisom cesarz nadał moc prawa obowiązującego
jeden z ludów germańskich; Longobardowie najpierw zamieszkiwali tereny nad środkową Łabą, następnie w VI w. Panonię; zmuszeni do jej opuszczenia wkroczyli do Italii i utworzyli w jej północnej części własne państwo, które istniało do 774 r.
(z franc. mosaïque, wł. mosaico od łac. musaicum – związany z muzami) technika dekoracyjna polegająca na układaniu wzoru z drobnych elementów (kamieni ceramiki, szkła) o różnych kształtach i kolorach; obraz powstaje na mokrym podłożu, zwykle zaprawie wapiennej lub cementowej
jeden z ludów germańskich, nazywani też Gotami wschodnimi; osiedlili się nad wybrzeżem Morza Czarnego, a w V w. wkroczyli na tereny Italii, gdzie założyli swoje państwo, które istniało do połowy VI w., zostało zniszczone przez Bizancjum
(ok. 500 – ok. 560) historyk bizantyński, autor Historii wojen i Historii sekretnej, w których sławił dokonania Justyniana I Wielkiego. Towarzyszył w wyprawach Belizariuszowi, wodzowi armii Justyniana I, m.in. w czasie wojny z Persją, czy wyprawach przeciw Wandalom i Ostrogotom. Jego dzieła są źródłem cennych informacji dotyczących m.in. Germanów i Słowian
plemiona germańskie, które w 406 r. razem ze Swebami i Alanami przekroczyły Ren nieopodal Moguncji; po spustoszeniu Galii przenieśli się do Hiszpanii, a stamtąd na tereny Afryki, gdzie założyli swoje państwo, które przetrwało niecałe sto lat, podbite w VI w. przez wojska cesarstwa wschodniorzymskiego dowodzone przez Belizariusza
Słowa kluczowe
Justynian Wielki, Hagia Sophia, cesarstwo wschodniorzymskie, imperium rzymskie, Konstantynopol, Bizancjum, sztuka bizantyjska, ikonoklazm, islam w średniowieczu
Bibliografia
R. Michałowski, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2009.
R. Browning, Cesarstwo bizantyjskie, tłum. G. Żurek, Warszawa 1997.
K. Zakrzewski, Bizancjum w średniowieczu, Kraków 1995.
H.W. Haussig, Historia kultury bizantyjskiej, tłum. T. Zabłudowski, Warszawa 1980.
J. Durand, Sztuka średniowiecza z serii Klasycy sztuki, tłum. P. Wrzosek, wyd. Rzeczpospolita i HPS, Warszawa 2007.