Przeczytaj
IndustrializacjaIndustrializacja i alfabetyzacjaalfabetyzacja
W dobie przemian społecznych i kulturalnych spowodowanych industrializacją, wśród których warto wymienić rozwój kultury masowej, wzrost demograficzny, urbanizację, powstanie nowych warstw społecznych, szkoły przestały być jedynymi instytucjami upowszechniającymi kulturę. Jednym z najważniejszych dokonań XIX stulecia było stworzenie publicznych instytucji kulturalnych. W każdym dużym mieście europejskim znajdowały się muzeum, filharmonia, teatr, biblioteka i archiwum. Wcześniej ich fundatorami byli monarchowie i arystokraci − w XIX w. zaczęto je finansować ze środków publicznych. W 1850 r. parlament brytyjski przyjął ustawę o bibliotekach publicznych, która dawała władzom miast liczących powyżej 10 tys. mieszkańców prawo do zakładania bibliotek finansowanych z dodatkowych podatków. Jednocześnie w każdej szanującej się kawiarni europejskiej były dostępne gazety.
Sztuczne oświetlenie stworzyło możliwość wieczornej lektury, także pracującym w ciągu dnia robotnikom i chłopom. Pod koniec XIX w. księgi Mickiewicza trafiły pod strzechy, o czym w Epilogu Pana Tadeusza marzył poeta. Dla większości społeczeństwa kosztowna książka wciąż jednak nie była artykułem pierwszej potrzeby. Dlatego tak ważną rolę odgrywały czytelnie ludowe i biblioteki publiczne. W 1872 r. w Poznaniu powstało Towarzystwo Oświaty Ludowej, tworzące czytelnie na wsi. Po kilku latach zostało ono wprawdzie rozwiązane przez władze pruskie, ale w 1880 r. reaktywowano je pod nazwą Towarzystwa Czytelni Ludowych. W 1890 r. w Poznańskiem, na Pomorzu Gdańskim i na Górnym Śląsku było już ponad tysiąc czytelni. W Galicji od 1891 r. funkcjonowało Towarzystwo Szkoły Ludowej, powołane z inicjatywy Adama Asnyka. Zajmowało się ono zakładaniem szkół ludowych i czytelni. W zaborze rosyjskim natomiast od 1875 r. działało nielegalnie Towarzystwo Oświaty Narodowej, założone przez Konrada Prószyńskiego „Promyka”, autora nowoczesnego elementarza umożliwiającego samodzielną naukę czytania. W 1907 r. otwarto w Warszawie bibliotekę publiczną. Jej zalążkiem była utworzona 14 lat wcześniej Czytelnia Naukowa. Dzięki takim inicjatywom poszerzała się wiedza społeczeństwa na temat świata. Za symbol przemian można uznać pierwszą scenę z Wesela Stanisława Wyspiańskiego, zaczynającą się od pytania: Cóż tam, panie, w polityce? Chińczyki trzymają się mocno!?
.
Walka o kulturę narodową
Walka polityczna w XIX w. była w dużej mierze walką o kulturę narodową. Kościoły, kiedy ograniczono ich wpływ na szkolnictwo, szukały nowych dróg oddziaływania na wiernych, m.in. przez tworzenie własnej prasy. Wydawaniem gazet zajęły się także partie polityczne, które zdawały sobie sprawę, że prasa stanowi znakomite narzędzie agitacjiagitacji. W zaborze pruskim fundowano stypendiastypendia, umożliwiające kształcenie niezamożnej młodzieży. W zaborze rosyjskim gimnazjaliści powołali nielegalne kółka samokształceniowe, opisane m.in. w Syzyfowych pracach Stefana Żeromskiego.
Polska literatura w ojczystym języku rozwijała się nieprzerwanie od XVI wieku. Inaczej było np. z literaturą czeską, która zaczęła się rozwijać w wieku XV, nie przetrwała klęski Czechów w wojnie trzydziestoletniej w XVII w., kiedy to przestała istnieć czeskojęzyczna szlachta i mieszczaństwo. Dopiero w trakcie industrializacjiindustrializacji masowy napływ czeskich chłopów do zniemczonych miast stworzył społeczną podstawę dla odrodzenia literatury czeskiej. Również kultura irlandzka doświadczyła przerwania ciągłości rozwoju po angielskim podboju wyspy. Swoje odrodzenie zawdzięczała anglojęzycznym mieszczanom, mającym jednak poczucie irlandzkiej odrębności i sięgającym do wiejskich tradycji celtyckiej Irlandii. I choć próbowano ożywić celtycki język irlandzki, narodowa literatura Irlandii rozwinęła się w języku angielskim.
Wiek powieści
Gatunkiem literackim, który zdominował literaturę od pierwszej połowy XIX w., była powieść. Swoją popularność zawdzięcza m.in. prasie. Powieści były drukowane w odcinkach w gazetach codziennych, a ich autorzy często tworzyli je na bieżąco, z niewielkim wyprzedzeniem. We Francji prekursorem powieści w odcinkach był Honoriusz Balzak, w Polsce zaś publikowali w ten sposób m.in. Henryk Sienkiewicz i Bolesław Prus. Twórcy powieści musieli nie tylko zmierzyć się z wymogami nowego stylu pracy, lecz także z naciskami ze strony odbiorców. Na przykład Henryk Sienkiewicz po wydrukowaniu odcinka opisującego śmierć pana Podbipięty w Ogniem i mieczem został zasypany protestami czytelników, a szczególnie czytelniczek, domagających się, żeby już nigdy nie zabijał głównych bohaterów. Powieści dostarczały czytelnikom wzorców. W XX w. wśród polskich konspiratorów częste były pseudonimy „Kmicic” i „Bohun”.
Prawa autorskie
W wiekach wcześniejszych pisarze zarabiali, dedykując książki swoim mecenasom − władcom i arystokratom. W czasach rosnących nakładów dochody autorów zaczęły zależeć od liczby sprzedanych egzemplarzy, wtedy też nabrały znaczenia prawa autorskie. W 1886 r. w stolicy Szwajcarii uchwalono konwencję o międzynarodowej ochronie praw autorskich. Do konwencji nie przystąpiła Rosja, dzieła pisarzy rosyjskich oraz polskich z zaboru rosyjskiego można było więc wydawać bez płacenia honorariów autorom.
Pozycja społeczna pisarzy była teraz bardzo wysoka. Dzięki temu, że ich słowa docierały do wielu ludzi, kształtowali często opinię publiczną, jak Émile Zola, który wystąpił w obronie niesłusznie skazanego Alfreda Dreyfusa, albo stawali się głosem zniewolonych rodaków, jak Henryk Sienkiewicz, który w 1906 r. wystosował list otwarty do cesarza Wilhelma II z protestem przeciwko antypolskiej działalności Hakaty. Apel ten został opublikowany w gazetach m.in. w Anglii, Włoszech, Niemczech i Francji.
Zmiany w modzie
Fabryczna produkcja włókiennicza na masową skalę była znacznie tańsza od ręcznego wytwarzania tkanin. Prowadziła do coraz większej unifikacji odzieży. W miastach polskich ubierano się tak samo jak w innych miastach europejskich. Stroje ludowe na wsi stały się ubraniami odświętnymi. Zamożnych gospodarzy, w porównaniu z ich przodkami z czasów pańszczyzny, stać było na bogatszy strój świąteczny.
Kupowanie gotowej konfekcji przyczyniło się także do wzrostu świadomości własnych wymiarów. W połowie XIX stulecia pojawiły się na ziemiach polskich miary centymetrowe, które zastąpiły sznurek zawiązywany na węzełki. W drugiej połowie XIX w. nawet wiejscy szewcy wyrabiali już buty dopasowane do prawej lub lewej nogi. Wcześniej nie troszczono się o takie dopasowanie.
Nowoczesne dziennikarstwo
W związku z pojawieniem się nowych czytelników z klas niższych zmienił się styl uprawiania dziennikarstwa. Prekursorem tych zmian był Joseph Pulitzer, wydawca nowojorskiego dziennika „The World”. Nastawił się on na czytelników dojeżdżających do pracy. Zmniejszył wielkość strony gazety, powiększył druk, wprowadził duże tytuły i ilustracje oraz w każdym artykule wprowadził akapit streszczający jego zawartość − wszystko po to, aby łatwiej było czytać gazetę w metrze czy tramwaju. Pulitzer zainicjował też dziennikarskie krucjaty m.in. przeciwko wielkim korporacjom i korupcji władz miejskich. Inni wydawcy mieli mniej pasji społecznych, a więcej cynizmu. Z tego czasu pochodzi definicja „newsanewsa” sformułowana przez pewnego redaktora działu miejskiego dziennika „Sun”: „Kiedy pies gryzie człowieka, to nie jest news, bo zdarza się to często. Za to kiedy człowiek gryzie psa – to news.
Wyjaśnij, dlaczego dziennik ukazywał się dwa razy dziennie.
Słownik
forma propagandy; zjednywanie zwolenników dla jakiejś sprawy, idei, polityki
działalność oświatowa zmierzająca do zdobywania przez analfabetów umiejętności czytania i pisania oraz podstawowej wiedzy matematycznej, geograficznej, biologicznej, fizycznej, technicznej
(ang. industrialisation, z łac. industrialis – przemysłowy, od industria – przemysł, przemyślność, pilność) proces uprzemysłowienia, czyli przekształcania społeczeństwa tradycyjnego w społeczeństwo przemysłowe, polegający na rozwijaniu gałęzi przemysłu i zwiększaniu w nich zatrudnienia
nagroda ufundowana przez amerykańskiego dziennikarza Josepha Pulitzera, przyznawana od 1917 w USA za osiągnięcia w dziedzinie literatury pięknej, muzyki i dziennikarstwa
(ang. news – aktualności) wiadomość, informacja agencyjna, prasowa lub radiowa z ostatniej chwili
(łac. stipendium - płaca) pieniądze wypłacane okresowo uczniom, studentom, bądź pracownikom nauki przeznaczone na pokrycie kosztów nauki lub badań naukowych; nauka, studia lub badania naukowe prowadzone poza miejscem zamieszkania finansowane ze stypendium
Słowa kluczowe
rozwój mediów, literatura, prasa, książki, prawa autorskie, moda, XIX wiek, Pulitzer, świat w II połowie XIX w., świat na początku XX w., nowe ideologie w XIX w.
Bibliografia
A. Chwalba, Historia Polski 1795–1918, Kraków 2001.
J. Topolski, Zarys dziejów Polski, Warszawa 1986.
E. Słodkowska, Produkcja i rozprowadzanie wydawnictw w Królestwie Polskim w latach 1815–1830, Warszawa 2003.