Przeczytaj
Kryzys imperium Habsburgów. Wojna o sukcesję austriacką
Pretensje do tronu cesarskiego zgłosił elektor bawarski Karol Albrecht Wittelsbach, popierany przez Francję. Z kolei król Prus Fryderyk II Hohenzollern, który dopiero co objął władzę po śmierci swego ojca Fryderyka Wilhelma I, uzależnił zgodę na koronację Marii Teresy i jej męża, księcia Lotaryngii Franciszka, od terytorialnej rekompensaty w postaci Śląska. Gdy jego wojska, nie czekając na odpowiedź, wkroczyły do tej prowincjiprowincji, Habsburżanka wypowiedziała Fryderykowi wojnę, którą jednak przegrała. W 1742 r. Śląsk znalazł się w rękach pruskich i już w nich pozostał, gdyż podobnym wynikiem zakończyły się kolejne walki, toczone w latach 1744–1745. Na polach bitewnych dwóch wojen śląskich narodziło się nowe europejskie mocarstwo - Królestwo Prus.
Sukcesy Fryderyka II ośmieliły innych wrogów Habsburgów. Jedynie dzięki lojalności węgierskich poddanych i poparciu dyplomacji angielskiej Marii Teresie udało się obronić pozycję rodu. W 1748 r. strony zawierające pokój w Akwizgranie uznały tytuł cesarski używany od trzech lat przez jej męża Franciszka z dynastii lotaryńskiej. Uczyniły to za cenę zrzeczenia się przez Austrię Śląska i oddania części posiadłości w Italii Burbonom hiszpańskim. Największe korzyści odniosły Prusy oraz Anglia, która zdołała przywrócić równowagę sił na kontynencie, choć nie obyło się to bez wysiłku zbrojnego. Anglia wzięła udział w wojnie sukcesyjnej austriackiej. Wspólnie z Austriakami walczyła w Niderlandach przeciw Francuzom, a w 1746 r. a wojska szkocko‑francuskie zagroziły Londynowi. Elementem konfliktu były również wojny w koloniach (np. w Indiach czy Ameryce Północnej).
Wojna siedmioletnia
W połowie XVIII w. nastąpiło w Europie odwrócenie przymierzy: Wielka Brytania, popierająca wcześniej Austrię, zawiązała sojusz z Prusami. Francja, oburzona „pruskim wiarołomstwem”, połączyła się sojuszem z dwiema nienawidzącymi Fryderyka II cesarzowymi: austriacką Marią Teresą i rosyjską Elżbietą. Porozumienie francusko‑habsburskie zakończyło trwającą dwa i pół wieku walkę o dominację w Europie i otwierało zupełnie nową sytuację polityczną. Bezpośrednim impulsem do rozpoczęcia nowej wojny stał się konflikt angielsko‑francuski w Kanadzie, który przeniósł się na grunt europejski i zyskał miano wojny siedmioletniej lub III wojny śląskiej, gdyż jednym z jej głównych powodów było niepogodzenie się Austrii ze stratą bogatej prowincjiprowincji na rzecz Prus.
W 1756 r. Fryderyk II zaatakował Saksonię, lecz odniósłszy zwycięstwo, znalazł się sam wobec potężnej koalicjikoalicji (Anglicy zaangażowani byli przeciw Francuzom poza Europą). Tylko dzięki swym talentom dowódczym i znakomitemu wyszkoleniu armii zdołał on pokonać Francuzów i długo powstrzymywał napór wojsk austriackich i rosyjskich. Kiedy jednak w 1759 r. zadały mu one ciężką klęskę pod Kunersdorfem (dziś Kunowice), dwa lata później zaś Rosjanie zajęli Kołobrzeg, a Austriacy Świdnicę, Prusom zaczęła grozić zupełna klęska. Uratował je, jak później mówiono, „cud domu brandenburskiego”, czyli śmierć ostatniej z Romanowów, Elżbiety, w styczniu 1762 r. Jej ekscentryczny następca cesarz Piotr III podziwiał Fryderyka i zaoferował mu pokój, wobec czego osamotniona Austria także musiała wycofać się z wojny. Traktat podpisany w 1763 r. w Hubertusburgu utrzymał ustalony 15 lat wcześniej przebieg granicy austriacko‑pruskiej. Mimo tej niemal przegranej wojny utrwaliło się więc panowanie Hohenzollernów na Śląsku oraz potwierdziła mocarstwowa pozycja Prus. Natomiast brytyjsko‑francuski pokój paryski doprowadził do ważnych zmian w koloniach: Anglia opanowała całą Kanadę i część Luizjany oraz zlikwidowała wpływy francuskiej konkurencji w Indiach, otrzymała również od Hiszpanii Florydę.
Wojskowość w XVIII w.
W XVIII w. sposób prowadzenia wojny nie ulegał tak rewolucyjnym zmianom, jak w poprzednim stuleciu, lecz rozwijał się w zgodzie z zarysowanymi wówczas tendencjami.
Liczebność armii stałych mocarstw europejskich w okresie pokoju przekraczała 100 tys. (niekiedy nawet dwukrotnie). Uważano, że stan osobowy wojska powinien się równać 1 proc. ludności państwa (w Prusach sięgał 3 proc.), więc ze względu na koszty nie mogło już ono składać się tylko z żołnierzy zaciężnych. Jego trzon stanowili rekrucirekruci, wywodzący się z chłopstwa. Na potrzeby poboru kraj dzielono na regiony rekrutacyjne, do armii wcielano jednak nie całe roczniki, lecz tylko określoną liczbę osób, konieczną do uzupełnienia stanu. Służba wojskowa była z reguły dożywotnia.
Utrzymanie wielkich armii wymagało rozbudowy magazynów i regularnego zaopatrzenia, o co miało dbać kwatermistrzostwo. Żołnierze, rzadziej odtąd zmuszani do rabunku, przestali być postrzegani jako wyrzutki społeczeństwa. Zwalczanie grabieży wiązało się także z dążeniem do zaostrzenia dyscypliny. Zgodnie z zasadami taktyki linearnejtaktyki linearnej wojsko szykowano do bitwy w płytkich szeregach, a starcia bitewne polegały przede wszystkim na wzajemnym ostrzale z armat i muszkietów. W tej sytuacji utrzymanie szeregu było możliwe tylko dzięki żelaznej dyscyplinie, a właściwie – zaszczepieniu żołnierzom strachu przed oficerami i podoficerami.
Słownik
sojusz zawarty pomiędzy państwami w celu prowadzenia wspólnej polityki
w niektórych krajach jednostka administracyjna; obszar wchodzący w skład federacji
żołnierz, który dopiero został wcielony do wojska
sposób, w jaki przez ponad sto lat – od połowy XVII w. do rewolucji francuskiej – walczono podczas europejskich wojen; podstawą było wzmacnianie np. siły ognia piechoty poprzez ustawienie żołnierzy w linie składające się z trzech, czterech szeregów, a salwę oddawano z jak najbliższej odległości wobec przeciwnika
Słowa kluczowe
Maria Teresa, Fryderyk II Hohenzollern, pokój w Akwizgranie, wojna siedmioletnia, monarchia Habsburgów, Europa w dobie oświecenia, oświecenie w Europie
Bibliografia
Europa i świat w epoce oświeconego absolutyzmu, red. J. Staszewski, Warszawa 1991.
S. Grodziski, Habsburgowie. Dzieje dynastii, Wrocław 1998.
H. Wereszycki, Historia Austrii, Wrocław 1986.