Przeczytaj
Brześć, Rapallo, pakt Ribbentrop‑Mołotow
Józef Stalin, przywódca komunistycznej Rosji, był marksistąmarksistą i następcą Włodzimierza Lenina. Karol Marks i Fryderyk Engels, autorzy Manifestu komunistycznego, uważali, że wojna między państwami kapitalistycznymi poprzedzi rewolucję w każdym z nich. Konsekwencją wojny musi być bowiem kryzys wewnętrzny w państwach biorących udział w konflikcie. Tym kierował się Lenin, gdy w marcu 1918 r. w Brześciu, w imieniu Rosji, zawarł pokój z Niemcami oraz Austro‑Węgrami. Liczył, że uwolnione od ciężaru prowadzenia wojny na dwa fronty Niemcy skupią się na wzajemnie wyniszczającej wojnie między państwami zachodniej Europy. Lenin chciał w ten sposób posłużyć się Niemcami do utorowania drogi przewrotowi rewolucyjnemu. Wybuch rewolucji listopadowejrewolucji listopadowej w Berlinie potwierdził słuszność jego przewidywań, jednak spiesząca jej na pomoc armia Michaiła TuchaczewskiegoTuchaczewskiego została pobita przez Polaków pod Warszawą. Józef Stalin pozostał wierny polityce Lenina, dążąc jednocześnie do rozciągnięcia wpływów Związku Sowieckiego na sąsiednie państwa.
Po zakończeniu I wojny światowej Niemcy pałały żądzą odwetu. Na mocy traktatu wersalskiegotraktatu wersalskiego utraciły jednak prawo do posiadania broni ofensywnej: oddziałów pancernych, lotnictwa wojskowego i ciężkiej artylerii. Ich siły zbrojne zredukowano do 100 tys. żołnierzy, zostali również zmuszeni do zlikwidowania wszystkich szkół oficerskich i powszechnego poboru do wojska. Niemiecki sztab generalny, jako jednostka odpowiadająca za zarządzanie i planowanie w armii, przestał istnieć. Jednak już w 1922 r. w Rapallo Stalin wyciągnął do Niemców pomocną dłoń. Ich wojskowi mogli odtąd uczyć się i szkolić w Rosji. Sowieckie szkoły wojskowe zapełniły się więc niemieckimi wykładowcami i kandydatami na oficerów, a na poligonach ćwiczyli lotnicy i pancerniacy. Pochodzący z dawnej Drugiej Rzeszy konstruktorzy broni kontynuowali swoją pracę na terenie ZSRS.
Współpraca trwała ponad dekadę. Zakończył ją w 1933 r., już po przejęciu władzy w Niemczech, Adolf Hitler. Uczynił to z powodów ideologicznych: komunizm i demokrację uważał za bliźniacze i zdradzieckie formy rządów, z pomocą których Żydzi mieliby sprawować władzę nad światem.
Dążąc do odwetu na Francji, Hitler liczył na sojusz z Polską. Uważał za naturalne, że Polacy zgodzą się z jego wizją świata – wszak w Polsce rządzili spadkobiercy Józefa Piłsudskiego, który zatrzymał napór sowieckiej armii na Europę w 1920 r., a później wprowadził dyktaturę wojskową w 1926 roku. Wprawdzie jesienią 1938 r. Polscy wzięli udział w zainicjowanym przez Niemcy rozbiorze Czechosłowacji (zajęcie Zaolziazajęcie Zaolzia), to jednak nie pozostawili zachodniemu sąsiadowi wątpliwości: wypełniając zobowiązania sojusznicze wobec Paryża, byli gotowi zaatakować Niemcy w razie ich napaści na Francję. Hitler nie miał dobrego wyjścia – aby rozpocząć wojnę z Francją, musiałby najpierw uporać się z Polską, ale wtedy istniała obawa, że Trzecia Rzesza zostanie zaatakowana od zachodu.
W rozwiązaniu tego dylematu pomocny okazał się Józef Stalin. W marcu 1939 r. wysłał Hitlerowi jednoznaczny sygnał: podczas wystąpienia przed delegatami XVIII Zjazdu WKP(b)WKP(b) podkreślał, że antykomunizm Hitlera należy traktować jako kamuflaż, a faktycznym celem Niemiec jest wojna przeciwko interesom Francji, Anglii i Stanów Zjednoczonych. Było to swoiste przesłanie dla Hitlera, wskazujące, że jego militarne plany spotkają się z przychylnością Stalina. W ślad z tym poszły inne gesty, m.in. wymiana sowieckiego ministra spraw zagranicznych: na początku maja 1939 r. Maksyma Litwinowa, z pochodzenia Żyda, zastąpił Wiaczesław Mołotow. Reakcja Niemiec była natychmiastowa: 5 maja 1939 r. w Berlinie doszło do pierwszego spotkania dyplomatów obu stron.
Jednocześnie Stalin prowadził rozmowy z państwami zachodnimi na temat możliwego antyniemieckiego sojuszu sowiecko‑brytyjsko‑francuskiego. Stawiał jednak warunki trudne do przyjęcia przez potencjalnych partnerów – sugerował bowiem, że ZSRS w razie agresji będzie mógł udzielić pomocy sąsiednim państwom położonym między Bałtykiem a Morzem Czarnym. To byłoby jednoznaczne z możliwością wejścia sowieckiej armii na ziemie Polski, Rumunii czy republik nadbałtyckich. Gdy rozmowy Stalina z zachodnimi mocarstwami nie przynosiły oczekiwanych przez niego efektów, postanowił zacieśnić współpracę sowiecko‑niemiecką.
Kolejnym krokiem do tego był zawarty w nocy z 23 na 24 sierpnia 1939 r. między Trzecią Rzeszą a ZSRS pakt o nieagresji. W rzeczywistości była to umowa będąca potwierdzeniem dążeń obu stron do militarnej konfrontacji z państwami Europy Zachodniej. W tajnym protokole wytyczono bowiem granice przyszłego podziału terytorium II Rzeczypospolitej oraz określono przynależność krajów wschodnioeuropejskich do stref wpływów obydwu państw. W ten sposób Stalin zlikwidował strefę buforową oddzielającą Niemcy od Rosji.
Zaledwie tydzień po podpisaniu paktu Adolf Hitler mógł zorientować się w prawdziwych intencjach Józefa Stalina. Kiedy po rozpoczęciu działań wojennych Niemcy (obawiając się ofensywy francuskiej) zaczęli przynaglać Rosjan do wkroczenia do Polski od wschodu, przywódca ZSRS zwlekał, twierdząc że jego wojska nie są jeszcze gotowe. Hitler rozpoczął więc wojnę 1 września 1939 r., a armia niemiecka samodzielnie prowadziła działania militarne przez 16 dni. Stalin wydał rozkaz do ataku dopiero wówczas, kiedy stało się jasne, że Francuzi nie zdecydują się na interwencję w obronie Polski, a ZSRS podpisało (16 września 1939 r.) rozejm z Japonią kończący walki na pograniczu Mongolii i Mandżukuo. Sowiecka armia uderzyła na Polskę 17 września 1939 roku. Swoistą karą za zwłokę w realizacji obustronnych ustaleń było oddanie Trzeciej Rzeszy przez Związek Sowiecki kilkuset kilometrów kwadratowych Polski. Potwierdzał to sowiecko‑niemiecki traktat o granicy i przyjaźni podpisany 28 września 1939 roku przez Joachima von Ribbentropa i Wiaczesława Mołotowa.
Jesienią 1939 r. na Kremlu zapanowała euforia – dziewiętnaście lat po nieudanej próbie przedarcia się do Europy przez Polskę przeszkoda w postaci niepodległej II Rzeczypospolitej przestała istnieć. Ziściło się hasło sowieckiej kampanii 1920 r.: „Po trupie białej Polski do serca Europy”.
W przededniu wojny
W dniu 7 września 1939 r. Stalin spotkał się na Kremlu z najbliższymi współpracownikami. Wyjaśnił im motywy, jakimi kierował się przy zawieraniu układu z Niemcami. Georgij DymitrowGeorgij Dymitrow zrekonstruował tę argumentację w swoim dzienniku:
Wojna toczy się między dwiema grupami państw kapitalistycznych […]. Nie mamy nic przeciwko temu, aby krwawo ze sobą walczyły i osłabiały się. Nic złego w tym, jeśli Niemcy zachwieją najbogatszymi kapitalistycznymi krajami (przede wszystkim Anglią). […] Hitler, nie rozumiejąc i nie chcąc tego, sam niszczy i podkopuje system kapitalistyczny. […] Możemy manewrować, wygrywać jedną stronę przeciwko drugiej, tak aby jeszcze mocniej wodziły się za łby. Układ o nieagresji w pewnym stopniu pomaga Niemcom. W następnym kroku wesprze się drugą stronę.
Cytat za: B. Musiał, Pakt o agresji między Hitlerem a Stalinem, dostępny w internecie: przystanekhistoria.pl.
Wynika z tego, że podpisując pakt ze Stalinem, Hitler znalazł się w pułapce. W rzeczywistości już toczył wojnę na dwa fronty. Podobnie jak Lenin po podpisaniu pokoju w Brześciupokoju w Brześciu (marzec 1918), tak Stalin czekał z atakiem na odpowiedni moment: wyczerpanie wzajemną wojną państw zachodniej Europy.
Zdaniem historyków przywódca Trzeciej Rzeszy uświadomił sobie to najpóźniej w czasie wizyty Mołotowa w Berlinie w listopadzie 1940 roku. Mołotow zgodził się wówczas na udział Związku Sowieckiego w wojnie przeciw Wielkiej Brytanii, ale zażądał w zamian podporządkowania Bałkanów sowieckiej strefie wpływów. Tymczasem rumuńskie rafinerie naftowe były głównym zapleczem paliwowym Trzeciej Rzeszy. Odcinając od paliwa wojska niemieckie, Rosjanie mogliby je unieruchomić w dowolnej chwili. W grudniu 1940 r. Hitler wydał rozkaz przygotowaniu operacji „Barbarossa” – ataku na ZSRS.
Warto przypomnieć, że kiedy w połowie lat 30. XX w. stało się jasne, że Hitler będzie dążył do odrzucenia traktatu wersalskiego, liczebność Armii Czerwonej zwiększyła się z 1,3 mln do ponad 5 mln żołnierzy. Siły pancerne Związku Sowieckiego były o wiele większe niż wszystkich innych państw Europy i Stanów Zjednoczonych – liczyły ponad 25 tys. czołgów. Dla porównania Niemcy mieli ich około 3,4 tys., a Polska we wrześniu 1939 r. tylko 943.
Na początku maja 1941 r. Stalin wygłosił na Kremlu przemówienie do absolwentów oraz wykładowców akademii wojskowych, a także członków dowództwa Armii Czerwonej. Jak podkreślał w nim Stalin:
Teraz, kiedy zreorganizowaliśmy naszą armię, wyposażyliśmy ją w nowoczesną technikę dla współczesnej walki, kiedy staliśmy się silni – teraz należy przejść od obrony do natarcia. Broniąc naszego kraju, jesteśmy zobowiązani działać w sposób zaczepny. Od obrony przejść do wojennej polityki działań zaczepnych.
Cytat za: J. Wojtkowiak, Spory o charakter radzieckich planów wojennych w 1941 roku: stan dyskusji i postulaty badawcze, dostępny w internecie: documen.site, s. 293.
Jednocześnie Józef Stalin oficjalnie stanął na czele rządu – wcześniej był tylko przewodniczącym rządzącej partii.
Poranek 22 czerwca 1941 roku – dnia, w którym rozpoczął się atak Trzeciej Rzeszy na ZSRS – zastał wielu czerwonoarmistów w trakcie rozlokowywania się wzdłuż granicy z Niemcami i ich sojusznikami: Węgrami i Rumunią. W publikowanych potem przez nich wspomnieniach powtarzał się często opis pociągów z czołgami na platformach kolejowych, których nie zdążyli już rozładować.
Słownik
stworzona przez W. Lenina filozofia działania polit., zmierzającego do przejęcia władzy w imieniu proletariatu przez zaw. rewolucjonistów
podział na dwie różne od siebie części
zniewaga słowna
proces łączenia gruntów chłopskich w gospodarstwa będące własnością grupową (spółdzielczą)
międzynar. organizacja partii komunist. 1919–43, Międzynarodówka Komunistyczna
osoba o światopoglądzie polityczno‑społeczno‑gospodarczym odwołującym się do myśli Karla Marksa i Friedricha Engelsa
realistyczna ocena rzeczywistości i podejmowanie tylko tych działań, które gwarantują skuteczność
najważniejsza dla kogoś wartość
system rządów (oraz wspierająca go ideologia) charakterystyczny dla XX‑wiecznych państw, w których ambicje modernizacyjne i mocarstwowe szły w parze z rozczarowaniem do demokracji, jej kryzysem lub niedostatkiem
Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików)
Słowa kluczowe
Józef Stalin, ZSRS, pakt Ribentropp‑Mołotow, świat przed II wojną św., zbrojenia, II wojna światowa, agresja Niemiec, agresja ZSRS
Bibliografia
B. Musiał, Na Zachód po trupie Polski, Wydawnictwo Zysk i S‑ka, 2021.
C. Grzelak, Armia Stalina 1939‑1941 Zbrojne ramię polityki siły ZSRR, Wydawnictwo „Rytm”, Warszawa 2010.
M. E. David, Co wiedział Stalin, Wydawnictwo „Amber”, Warszawa 2004.
M. Sołonin, Czerwiec 1941. Ostateczna diagnoza, Wydawnictwo Rebis, Poznań 2015.