Przeczytaj
Witkacy
Rewolucja bolszewicka
Okres służby Stanisława Ignacego Witkiewicza w armii carskiej od grudnia 1914 roku do listopada 1917 jest najmniej zbadanym fragmentem biografii pisarza. Po samobójstwie narzeczonej Jadwigi Janczewskiej pisarz próbował walczyć z depresją. Z tego względu wybrał się na wyprawę do Nowej Gwinei razem ze swoim przyjacielem, antropologiem Bronisławem Malinowskim. Gdy usłyszał o wybuchu I wojny światowej, powrócił do Europy i wstąpił do armii carskiej. Był zdania, że Polska może odzyskać niepodległość, jeśli w konflikcie wojennym poprze Rosję.
Zachowało się niewiele listów Witkacego z tego czasu. Doświadczenie walki zbrojnej musiało jednak wpłynąć na jego twórczość, a także na sposób postrzegania procesów społecznych. Pod koniec służby pisarz był świadkiem rewolucji październikowej, zwanej bolszewickąbolszewicką. Później w swoich dziełach wielokrotnie przedstawiał przewroty inspirowane tymi wydarzeniami.
W Szewcach można zauważyć powiązanie między ideologią komunistyczną a kultem pracy wyznawanym przez tytułowych rzemieślników. Wywołana przez Sajetana Tempego rewolucja ma wiele wspólnego z październikowymi walkami. Późniejsze czystki w rządzie szewców przypominają z kolei czystki dokonywane w sowieckich szeregach:
SzewcyI CZELADNIK
No, majster, gotujwa się na śmierć czy jak tam, czy tu – zabyłek se po szewsku gadać. Równo stać!Mówi to jak komendę wojskową.
SAJETAN
Ależ, Jędrzeju drogi, kochany czeladniku pierwszy, przecież to nonsens nad nonsensami będzie i plama na nieskalanym ciele naszego przewrotu, prawie że niepokalanie poczętego. Ja już bez żadnych pretensji będę żywą mumią, takim dobrym wujciem, nawet nie ojcem rewolucji. Nie będę gadał nic – będę siedział se w szafie jako zabalsamowany symbol. Będę milczał jak mysz do kwadratu pod czterema miotłami – staram się tu was udobruchać dowcipem – ale coś mi się widzi, że to udobruchanie nie idzie mi dobrze, choć Boy przecie całe społeczeństwo względem siebie tyle ciężkich lat tą metodą dobruchał i do swego się wreszcie, sturba jego suka, dodobruchał. Przysięgam na wszystko, co święte, że stulę pysk jak różę wielolistną i wonną – tylko nie bijcie, na dobrosierdzie Boże!II CZELADNIK
A co dla cię święte, dziadu, jeśliś ty, przez długi ozór twój, nam złudzenia najistotniejsze – nie złudzenia, co mówię? – bodaj mi ten ozór usechł! – jądra naszego światopoglądu twą mroczną dialektykądialektyką starczej pustki, dokonanego na marginesach istnienia żywota, wyekstyrpować łacnoś chciał? Co?Źródło: Stanisław Ignacy Witkiewicz, Szewcy, [w:] Stanisław Ignacy Witkiewicz, Dramaty, oprac. Konstatny Puzyna, Warszawa 1983, s. 423–424.
Młodzi nacjonaliści
W 1934 roku, gdy Witkacy kończył pisać Szewców, powstał Obóz Narodowo‑RadykalnyObóz Narodowo‑Radykalny. Grupa młodych działaczy politycznych, zniechęconych umiarkowaną polityką starszego pokolenia, założyła nacjonalistyczną organizację, z której następnie wyłoniło się skrajne ugrupowanie: Ruch Narodowo‑RadykalnyRuch Narodowo‑Radykalny, zwany Falangą. Cechami wspólnymi jego członków były młody wiek i potrzeba czynu, również zbrojnego.
Falangiści rekrutowali się przede wszystkim spośród młodzieży wychowanej w niepodległej Polsce, negatywnie oceniającej działanie państwa. Odczuwali niestabilność życiową i finansową, wywołaną między innymi kryzysem gospodarczym w Europie. Niepewna sytuacja i zwątpienie w ustrój kapitalistyczny sprzyjały radykalizacji nastrojów. Młodzi poszukiwali obszaru, w którym mogliby wykorzystać swój zapał do działania. Opierając się na błędnym rozumieniu wartości narodowych i religijnych, dopuszczali się między innymi aktów agresji wobec mniejszości żydowskiej w Polsce.
Witkiewicz odzwierciedlił te negatywne tendencje w Szewcach, wprowadzając do dramatu organizację „Dziarskich Chłopców”. Działania grupy są pod wieloma względami zgodne z linią polityczną Falangi. Pisarz mógł również inspirować się Włochami Benita Mussoliniego (1883–1945) oraz nazistowskimi Niemcami, „Dziarscy Chłopcy” zaprowadzają bowiem rządy zbliżone do faszystowskich.
SzewcyZawala się ściana z okienkiem; wywala się zgniły pień; nagłe ściemnienie widoku w głębi, tylko dalekie błyskają światełka i słabo rozbłyska lampa u sufitu. Spod zasłony wychodzi Scurvy w czerwonym huzarskim uniformie à la Lassalle. Za nim wpadają w czerwonych trykotach, złoto szamerowanych, „Dziarscy Chłopcy” z synem Sajetana, Józiem, na czele.
SCURVY
Oto „Dziarscy Chłopcy” – oto Józek Tempe, syn obecnego tu Sajetana. Teraz nastąpi tak zwana „skrócona scenka reprezentacyjna” – my nie mamy czasu na długie procesy, że tak powiem, naturalne. Brać ich wszystkich, co do jednego! Tu jest gniazdo najohydniejszej, przeciwelitycznej rewolucji świata, chcącej sparaliżować wszelkie poczynania od góry – tu rodzi się ona z pomocą perwersji nienasyconej samicy, renegatki jej własnej klasy, a ostatecznym celem jej – babomatriarchat ku pohańbieniu męskiej, jędrnej siły – społeczeństwo jest kobietą – musi mieć samca, który je gwałci – otchłanne myśli – nieprawda?SAJETAN
Wstydź się pan – to potworna bzdura.SCURVY
Milczeć, Sajetanie, milczeć, na Boga! Jesteście prezesem tajnego związku cofaczy kultury; my to zrobimy nie tracąc wysokości; tu twój syn ma głos, stary głupcze po prostu – nie będę klął. Zostałem przez telefon ministrem sprawiedliwości i wielości rzeczywistości, tej Chwistkowej. Wszystkich do więzienia za zgodą moją, w imię obrony elity umysłów najtęższych!Źródło: Stanisław Ignacy Witkiewicz, Szewcy, [w:] tegoż, Dramaty, oprac. Konstanty Puzyna, Warszawa 1983, s. 392–393.
Edward Abramowski
Część interpretatorów Szewców wskazuje Edwarda Abramowskiego (1868–1918) jako możliwy pierwowzór postaci Towarzysza Abramowskiego, pojawiającego się w trzecim akcie dramatu. Edward Abramowski był filozofem, socjologiem i psychologiem, wpływowym myślicielem w Polsce przełomu XIX i XX wieku. Przyjaźnił się ze Stefanem Żeromskim (1864–1925); jego cechy nosi także Szymon Gajowiec, bohater Przedwiośnia.
Przekonania polityczne Abramowskiego nie były tożsame z programem technokratów w Szewcach, choć można w nich zauważyć punkty styczne. Myśliciel postulował zakładanie spółdzielni, promował ideę kooperacji, w czym Witkacy prawdopodobnie zauważył dążenie do uspołecznienia ludzkości. W przeciwieństwie jednak do postaci dramatu Edward Abramowski doceniał wartość indywidualizmu, a państwo uważał za instytucję destrukcyjnie wpływającą na jednostkę. Uznawał też konieczność moralnego przeobrażenia ludzkości przed nadejściem rewolucji.
Towarzysz Abramowski w Szewcach również dąży do przeobrażenia człowieka, lecz zamierza to osiągnąć innymi środkami. Ideałem jest dla niego społeczeństwo całkowicie zautomatyzowane.
SzewcyTOWARZYSZ X […] Otóż słuchajcie, towarzyszu Abramowski, byle tylko utrzymać się na samym punkcie rozpaczy… Tyle kompromisu, ile tylko absolutnie koniecznie – rozumiecie: ko‑nie‑cznie – potrzeba. Może matriarchatmatriarchat przyjdzie z czasem, ale nie należy robić z niego hałaśliwej jakiejś gaskonadygaskonady zawczasu.
TOWARZYSZ ABRAMOWSKI Ależ oczywiście. Szkoda tylko, że my sami nie możemy być automatami […].
Źródło: Stanisław Ignacy Witkiewicz, Szewcy, [w:] tegoż, Dramaty, oprac. Konstanty Puzyna, Warszawa 1983, s. 441.
Słownik
(fr. allusion < łac. alludere – aluzja) odwołanie w tekście literackim do innego tekstu lub stylistyki zasygnalizowane tak, aby mogło zostać zidentyfikowane przez czytelnika
(z ros. bolszinstwo – większość) powstała na bazie marksizmu filozofia polityczna stworzona przez Włodzimierza Lenina, zakładająca m.in. uświadomienie proletariatu przez rewolucjonistów, przejęcie władzy w jego imieniu drogą zbrojną i wprowadzenie tzw. dyktatury proletariatu
(gr. dialektike, od dialektos – sposób mówienia) nauka zajmująca się poprawną argumentacją i refutacją (czyli obalaniem dowodów przeciwnej strony sporu), zasadami rozumowania i prowadzenia dyskusji
(z franc. gasconnade – przechwałki) samochwalstwo, megalomania
(z gr. meter – matka i arche – władza, początek) ustrój polityczny i społeczny, w którym władza sprawowana jest przez kobiety; pojęcie używane najczęściej w badaniach nad strukturą pierwotnych społeczeństw
założone w 1934 roku polskie ugrupowanie polityczne zrzeszające skrajnie prawicową młodzież o poglądach faszystowskich; po trzech miesiącach działalności zostało zawieszone przez władze państwowe i odtąd działało nielegalnie, a następnie rozpadło się na dwa odłamy ONR‑ABC oraz ONR‑Falangę
przewrót zbrojny dokonany w październiku 1917 roku w Rosji przez stronnictwo bolszewików, w wyniku którego władzę przejęli komuniści, obaliwszy panujący od czasu rewolucji lutowej 1917 roku Rząd Tymczasowy
odłam Obozu Narodowo‑Radykalnego, nazywany potocznie Falangą od tytułu czasopisma, na którego łamach jego członkowie prowadzili dyskusję