Rozwój idei praw człowieka dokonywał się w sposób wielowymiarowy i złożony na przestrzeni różnych epok. Niemniej jednak trzeba przyznać, że jest ona owocem cywilizacji europejskiej wyznaczonej przez etykę judeochrześcijańską, greckie poczucie piękna i rzymską doktrynę prawa.

Starożytność i średniowiecze

W starożytności prawa człowieka były przedmiotem etyki. Naturalną wolność i równość ludzi głosili greccy sofiścisofizmsofiści i stoicystoicyzmstoicy odwołujący się do wyższości praw naturalnych nad stanowionymi. Idee te przejęli rzymscy myśliciele i prawnicy, jak Cyceron i Seneka, którzy uważali, że źródłem pierwotnej suwerenności jest lud, który dopiero przekazuje swoją władzę cesarzowi. Prawo natury za najwyższe uznaje Justynian i wywodzi z niego ius gentiumius gentiumius gentium, czyli nakazy obowiązujące wszystkich ludzi.

RXJA9cnBHPc971

Zdjęcie przedstawia dużą, starą kartę papieru, na której znajduje się staranny, odręczny zapis.

Antyczną ideę kontynuowali średniowieczni myśliciele chrześcijańscy na czele ze św. Augustynem oraz św. Tomaszem z Akwinu uznającym, że praw nie nadaje żadna władza, a są one nierozerwalne z naturą człowieka obdarzonego nimi przez Stwórcę. To w średniowieczu powstały pierwsze dokumenty prawne dające początek respektowaniu praw człowieka, jak Magna Charta Libertatum – Wielka karta swobód, czyli przywilej wydany w 1215 r. przez króla Jana bez Ziemi.

W Polsce takimi gwarantami były zasada neminem captivabimus nisi iure victum (nikogo nie uwięzimy bez wyroku sądowego), uzyskana przez szlachtę w ramach przywileju jedleńsko‑krakowskiego z lat 1430–1433, i doktryna tolerancji religijnej sformułowana przez Pawła Włodkowica w trakcie soboru w Konstancji (1414–1415), a w czasach nowożytnych: artykuły henrykowskie i akt konfederacji warszawskiej (1573).

Czasy nowożytne

Momentem przełomowym w rozwoju idei praw człowieka była hiszpańska szkoła Salamanki stworzona przez prawników hiszpańskich oraz renesansowa szkoła prawa natury z XVII w. oparta na humanizmie i wierze w wartość indywidualnej natury człowieka. Należeli do niej tacy myśliciele, jak: Hugo Grotius (O prawie wojny i pokoju, 1642), Thomas Hobbes (Lewiatan, 1651), John Locke (The Fundamental Constitutions of Carolina, 1696), Samuel von Pufendorf (O prawie natury i narodów, 1672). Głosili oni, iż ludzkość żyjąca w stanie natury korzystała z przypisanych jej praw do: życia, wolności, równości i własności, które stały się wkrótce kanonem liberalnej koncepcji praw człowieka. Szkoła prawa natury odeszła od teocentrycznych uzasadnień do antropocentryzmu, na co niewątpliwie wpływ miała reformacja (XVI w.) odwołująca się do sfery ludzkiego sumienia znajdującej się poza możliwością ingerencji władz.

Ze szkoły praw naturalnych wynika także koncepcja umowy społecznej, w której ludzie wraz z rozwojem porzucają stan natury dla społeczeństwa. W związku z tym zawierają między sobą umowę oraz ze względu na funkcjonowanie społeczeństwa i ochronę praw jednostki powołują władzę publiczną w postaci państwa. Społeczeństwo zawiera wtedy umowę z państwem i przekazuje mu swoje uprawnienia, otrzymując w zamian ochronę praw obywateli do życia, wolności, własności i równości wobec prawa. Zawierając umowę z państwem, ludzie nie wyrzekają się jednak swoich praw naturalnych, a uzyskują ich formalne gwarancje.

Dla Hobbesa stan natury to stan chaosu i anarchii, wojny wszystkich przeciwko wszystkim, której zapobiec ma władza będąca rezultatem umowy społecznej. Dlatego też powołanie władzy jest jednocześnie bezpowrotnym pozbawieniem praw ludzi. W zamian za to zyskują oni obowiązek posłuszeństwa.

John Locke umowę społeczną rozumiał jeszcze inaczej. Dla niego prawa naturalne są nierozerwalnie związane z istotą człowieczeństwa i niezbywalne, nie można się ich zatem zrzec. Celem umowy społecznej według Locke’a jest zatem ich wzmocnienie, a państwo ma tylko pomóc w ich egzekwowaniu.

R1evT7J2utJp91

Zdjęcie przedstawia stronę tytułową francuskojęzycznego wydania książki O duchu praw Monteskiusza. Na środku strony znajduje się ilustracja przedstawiająca kolumnę z roślinnymi ornamentami wokół oraz napisem na szarfie.

Związek praw natury z umową społeczną rozwinięty został w oświeceniu za sprawą Monteskiusza i Jana Jakuba Rousseau. Ten pierwszy w dziele O duchu praw (1748) nacisk kładł na współzależności między wolnością i praworządnością. Rousseau w Umowie społecznej (1762) widzi podstawę do równości i wolności, a państwo ma tylko pomóc w ich zapewnieniu.

Immanuel Kant prawo naturalne utożsamiał z moralnością. Centralną pozycję w jego etyce zajmowała idea wolności, która miała znajdować swoje odzwierciedlenie w wolności prawnej przynależnej człowiekowi ze względu na jego człowieczeństwo.

Wszystkie te teorie, przebywszy etap idealizacji, a następnie pozytywizacji, doczekały się także powoli etapu realizacji. Jeszcze w wieku XVII doszło w Anglii za sprawą rewolucji do rozszerzania swobód obywatelskich. W wieku XVIII także za sprawą rewolucji amerykańskiej i francuskiej zmieniła się rzeczywistość społeczna i nastąpił przełom w rozwoju praw człowieka. Amerykańska Deklaracja niepodległości z 1776 r. uznała prawa mieszczące się w katalogu praw moralnych za niezbywalne i zaakceptowała nawet prawo do oporu lub zmiany władzy. Francuska Deklaracja praw człowieka i obywatela z 1789 r. głosiła, że ludzie rodzą się wolni i równi wobec prawa oraz zasługują z tego tytułu na wolność, równość, bezpieczeństwo i prawo do oporu. Wolność jest tu możnością czynienia wszystkiego, co nie szkodzi innym, prawo wyrazem woli ogółu, a przepływ myśli i poglądów najcenniejszym prawem człowieka. Należy jednak pamiętać, że ów człowiek to mężczyzna. Kobiety nie doczekały się jeszcze wówczas praw przysługujących mężczyznom.

Także i polska Konstytucja 3 maja głosiła poszanowanie i zabezpieczenie bezpieczeństwa osobistego i wszelkiej wartości jako podstawę wolności obywatelskiej. Prawa te dotyczyły jednak tylko szlachty i ziemian.

Do końca XVIII w. uformowana została liberalna koncepcja praw człowieka oparta na założeniu, że każda jednostka ludzka – rozumiana jako wolny mężczyzna – jest podmiotem praw naturalnych takich, jak: wolność, równość i własność, a jej wolność ograniczają jedynie swobody innych i interesy społeczności. Doktryna ta podkreślała tzw. negatywny status praw człowieka, czyli autonomię jednostki wobec państwa oraz brak powinności państwa na rzecz kształtowania warunków życia społecznego i ekonomicznego, które by gwarantowały prawa i swobody.

Wiek XIX

W XIX w. za sprawą wojen napoleońskich i Wiosny Ludów (1848–1849) następuje także geograficzne rozprzestrzenienie liberalnej doktryny praw człowieka.

Upowszechniają się konstytucyjne formy rządów. Jednocześnie wskutek rozwoju kapitalizmu dochodzi do zmian w sferze organizacji życia społecznego. Równoległe przeobrażenia gospodarcze, społeczne i umysłowe doprowadzają do rozwoju instytucji państwa i prawa, które wkracza w życie zbiorowe i staje się ich aktywnym regulatorem. Państwo tworzy ustawy i rozbudowuje administrację, interweniuje w gospodarkę. Rozwój ustawodawstwa, parlamentaryzmu i powstanie partii politycznych sprzyjają powstaniu społeczeństwa obywatelskiego. Wzrost liczebności klasy robotniczej, rozwój jej świadomości, tworzenie się związków zawodowych oraz partii socjaldemokratycznych, anarchistycznych i rewolucyjnych przyczyniają się do wzrostu znaczenia praw ekonomicznych i społecznych. Koniec XIX w. charakteryzuje się rozwojem ustawodawstwa socjalnego w krajach Europy Zachodniej i zapoczątkowuje tym samym uspołecznianie kapitalizmu. Kryzysy ekonomiczne, wstrząsy społeczne i powstania narodowe świadczą o nieprzystawaniu liberalnej koncepcji praw człowieka do rzeczywistości i konieczności jej uzupełnienia.

Wiek XX

Na początku XX w. w krajach Europy i Ameryki Północnej ukształtowała się doktryna praw człowieka oparta na prawach obywatelskich i wolności politycznej, zwracająca uwagę na rolę społeczności w życiu jednostek. Własność prywatna jest tu prawem nienaruszalnym, wolność przestaje być absolutna, a do równości przywiązuje się coraz większą wagę i zaznacza, że powinna być ona nie tylko formalna, ale i mieć pewne gwarancje materialne w postaci polityki społecznej. Obywatele mają także obowiązki wobec państwa i społeczności, w której żyją.

Jeszcze w pierwszej połowie XX w. gospodarka rynkowa i demokracja parlamentarna, będące fundamentem zachodniej cywilizacji, zostały w kilku europejskich krajach zakwestionowane przez rozwój totalitaryzmu. Ustrój faszystowski zanegował całkowicie wartość wolności i godności człowieka, podporządkował jednostkę państwu. Człowiek oddawał swoje prawa zbiorowości w imię realizacji celów wyznaczonych przez jego przywódcę. Komunizm zaś, podobnie jak liberalizm, wartościował ludzką wolność najwyżej, ale według Marksa to nie człowiek istnieje dla prawa, a prawo dla człowieka, a tym prawem jest ludzki byt określający ludzką świadomość. Komunistyczna doktryna praw człowieka odrzucała ideę praw natury i przyrodzonej godności ludzkiej. Pozycja i uprawnienia jednostki były definiowane przez pryzmat szczególnej pozycji i uprawnień państwa komunistycznego jako suwerena. Na pierwszy plan wysuwają się prawa społeczne, ekonomiczne i kulturalne jako gwarancja praw politycznych.

Powszechna deklaracja praw człowieka

Historycznym przełomem w historii praw człowieka jest Powszechna deklaracja praw człowieka uchwalona 10 grudnia 1948 r. przez Zgromadzenie Ogólne ONZONZONZ. Deklaracja uznaje przyrodzoną godność oraz równe, niezbywalne prawa wszystkich członków wspólnoty ludzkiej za podstawę wolności, sprawiedliwości i pokoju światowego. Artykuł 1 deklaracji mówi, że wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw oraz że są obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa. Artykuł 2 wprowadza zasadę niedyskryminacji – równości w korzystaniu z praw zawartych w deklaracji bez względu na różnice: rasy, koloru skóry, płci***, języka, wyznania, poglądów politycznych i innych, narodowości, pochodzenia społecznego, majątku, urodzenia lub jakiegokolwiek innego stanu.

W tekście deklaracji można wyodrębnić kilka kategorii praw człowieka: fundamentalne, obywatelskie, polityczne, ekonomiczne i społeczne.

Ze względu na wielość idei, koncepcji i interpretacji praw człowieka ujmuje się je niekiedy w pewne kategorie czy dziedziny. Można mówić o prawach fundamentalnych, obywatelskich i politycznych będących rezultatem rewolucji liberalnych XVII–XIX w., które stanowiłby pierwszą generację praw człowieka; o prawach ekonomicznych, społecznych i kulturalnych będących rezultatem działań ruchów robotniczych i partii socjalistycznych w XIX w., które stanowiłyby drugą generację praw człowieka. Trzecia generacja praw człowieka wynika ze wspólnych globalnych problemów ludzkości, które pojawiły się w ostatnich dziesięcioleciach, i związana jest z prawami kolektywnymi i solidarnościowymi. Zalicza się do niej: prawo do pokoju, do rozwoju, do środowiska naturalnego, do komunikowania się, do wspólnego dziedzictwa całej ludzkości oraz do pomocy humanitarnej. Owe trzy generacje odzwierciedlają sformułowaną w okresie rewolucji francuskiej triadę: wolność, równość, braterstwo.

Słownik