W historii Polski wyróżnia się kilka okresów, w których zaszły duże zmiany w rolnictwie.

Pierwsze formy rolnictwa na ziemiach polskich wiążą się z ludnością,  która przybyła na teren naszego kraju z Czech, Moraw  i z południowych Niemiec. Ludzie ci założyli osiedla na obszarze Dolnego Śląska,  Małopolski i Lubelszczyzny.  Przypuszcza się, że przejście od zbieractwa do pierwszych form rolnictwa nastąpiło w IV tysiącleciu przed naszą erą. W rolnictwie neolitycznym na ziemiach polskich przeważały dwie techniki uprawy ziemi:  pierwotne kopieniactwo i technika wypaleniskowa. W epoce żelaza nastąpił znaczny rozwój rolnictwa ornego,  czyli radłowego.  Podstawowym narzędziem rolniczym stało się drewniane radło.  Zmieniła się też metoda uprawy roli  -  gospodarkę żarową zaczęto zastępować systemem przemienno–odłogowym.

Zachowane ziarna i odciski roślin uprawnych wskazują, że na przełomie starej i nowej ery uprawiano na ziemiach polskich żyto, proso, pszenicę, jęczmień i owies. Prawdopodobnie w sąsiedztwie domostw zakładano ogrody i sadzono drzewa owocowe. Oprócz użyźniania gleby popiołem ze spalonej słomy i roślinności zarastającej pola, zapoczątkowano także wzbogacenie jej urodzajności nawozem zwierzęcym.  Duże znaczenie miał chów bydła, głównie na mięso i skóry. Hodowano także świnie, kozy i owce.

R1HWvWSS6Vqde

Zdjęcie przedstawia radło. To narzędzie wykonane z żelaza. Składa się z symetrycznej, rozwidlonej radlicy - elementu pracującego w glebie i grzędzieli - elementu do zaprzęgania zwierząt.

Ri2rSvTOLFvGY1

Na zdjęciu jest sierp. Zbudowane jest z ostrza o mocno zakrzywionym kształcie, będącym fragmentem obwodu koła lub elipsy, i drewnianej rękojeści.

Pierwszoplanową rolę w produkcji rolniczej,  wynikającą z nowoczesnych (jak na tamte czasy) technik uprawy ziemi, odgrywało rolnictwo Małopolski i Śląska. Stopniowe przechodzenie do stałego rolnictwa ornego sprzyjało usamodzielnianiu się małych rodzin, rozszerzeniu zasięgu prywatnej własności i umacnianiu organizacji wspólnot terytorialnych. W wyniku długotrwałego i  powolnego procesu wykształcił się podział społeczności na feudałów, w rękach których znalazła się duża część ziemi. Podlegała im grupa ludności o różnym stopniu zamożności i uzależnienia od właściciela ziemskiego.

W wyniku stałej  uprawy ziemi i zastosowania narzędzi ornych wzrosła produkcja rolnicza i pojawiły się nadwyżki żywności.  Ludność zaczęła zajmować się zajęciami pozarolniczym, z którego to powodu rozwinęły się pierwsze osady rzemieślniczo‑handlowe.

Postępujący rozwój gospodarki rolnej spowodował rosnącą specjalizację produkcji. Z okresu wczesnofeudalnego  pochodzą popularne do dziś nazwy polskich wsi, które wyspecjalizowały się w określonych dziedzinach produkcji rolniczej (np. Owczary,  Kobylniki,  Winiary).

Podstawowymi narzędziami pracy w polu w tym okresie były brony, sierpy, motyki  i grabie, a do prac pociągowych wykorzystywano siłę wołów lub ludzi.  Uzyskiwane plony były niewielkie.

Okres od XII do XIV wieku to dynamiczny rozwój osadnictwa wiejskiego, szczególnie na obszarze południowej Polski. Wiązało się to z karczowaniem terenów leśnych w celu pozyskania powierzchni pod użytki rolne.

Wzrosły plony i wydajność pracy. W strukturze chowu zwierząt gospodarskich przeważało bydło. Oprócz niego ważną rolę odgrywała trzoda chlewna i owce.

Osady wiejskie miały na ogół zwartą zabudowę z przysiółkami. W obrębie gospodarstwa pojawiły się budynki takie jak stajnie czy obory. Udoskonalono narzędzia do prac polowych, zaczęto używać pługa z żelaznym lemieszem. Grunty przeznaczone pod uprawę zbóż były powszechnie nawożone obornikiem.

Podzielenie  gruntów dotychczas nieużytkowanych miedzami miało wpływ na wykształcenie się tak zwanego szachownicowego  układu pól. Poszczególne gospodarstwa rolne posiadały chaotycznie porozrzucane, liczne i niewielkie pola uprawne.  Spowodowało to konieczność komasacji gruntów uprawnych.

Rts5FzkB134t4

Zdjęcie przedstawia bronę. To kratownica - węższa z jednej strony, szersza na dole - z listew drewnianych z nabijanymi od dołu stalowymi zębami.

Gospodarkę folwarczno‑pańszczyźnianą  charakteryzował folwarkfolwarkfolwark (podstawa gospodarowania) i pańszczyzna wynikająca z poddaństwa chłopów (kmieciów) będąca główną formą pozyskiwania siły roboczej. Folwark był gospodarstwem rolnym pana feudalnego, a całą prace wykonywali jego poddani, czyli właśnie chłopi.

Produkcja prowadzona w folwarku miała przede wszystkim charakter towarowy. Niewielka jej część przeznaczona była na zaspokajanie potrzeb dworu, kościoła czy klasztoru. Wzrost produkcji w folwarkach odbywał się głównie przez powiększenie powierzchni gruntów uprawnych. Wiek XVI, dzięki dynamicznemu rozwojowi produkcji rolniczej i koniunkturze na zboża, określany jest mianem „złotego okresu” polskiego rolnictwa.  Powierzchnia ziem uprawnych wynosiła prawdopodobnie 11 000 000 hektarów. Największym obszarem uprawy zboża było dorzecze Wisły, skąd mogło być ono przewożone popularnym wówczas transportem rzecznym. W strukturze upraw przeważało żyto i owies,  z niewielkim udziałem pszenicy i jęczmienia. W przydomowych ogrodach uprawiano groch, bób, rzepak, len i konopie. Mody  konsumpcyjne z innych krajów upowszechniły uprawę kapusty, sałaty, kopru, selera, pora oraz kalafiora. W chowie zwierząt gospodarskich przeważało bydło,  oprócz wołów bardzo ważną rolę odgrywały krowy.  Drugą połowę XVIII wieku cechuje ożywienie stosunków rynkowych, dzięki czemu wzrasta produkcja zbóż, głównie żyta. Wzrost znaczenia hodowli  koni spowodowało powiększenie się powierzchni uprawy owsa. Rozwijała się także polowa produkcja ziemniaka, rzepaku  oraz tytoniu.

Wiek XIX charakteryzował się stałym wzrostem powierzchni użytków rolnych.  Był to okres,  w którym powierzchnia ziem zagospodarowanych przez rolników była największa w historii.

Najwięcej uprawianych było zbóż, w tym żyta i owsa. Wzrósł także udział pszenicy, ziemniaków, buraków cukrowych,  rzepaku i rzepiku oraz roślin pastewnych. Zmiany w strukturze zasiewów pozwoliły na udoskonalenie systemu trójpolówkitrójpolówkatrójpolówki i stopniowe przechodzenie do systemu płodozmiennego.

Postęp techniczny, wzrost nawożenia, melioracje oraz mechanizacja rolnictwa spowodowały duży wzrost produktywności użytków rolnych w stosunku do ubiegłego stulecia.  Wzrost powierzchni gospodarstw zwiększył zapotrzebowanie na siłę pociągową, rosło więc pogłowie wołów i koni. Wśród zwierząt gospodarskich najwyższą pozycję zajmowało bydło,  na drugim miejscu były owce. Rosło także zapotrzebowanie na narzędzie rolnicze, które zastąpiłyby pracę ludzką, rozwinął się więc przemysł maszyn i urządzeń rolniczych na ziemiach polskich. Jednak  na nowoczesne maszyny stać było tylko najbogatszych właścicieli ziemskich.  W tym okresie rozwinął się także przemysł przetwórstwa spożywczego,  dużą rolę odgrywała edukacja rolnicza. Sytuacja chłopów była ciężka, dopiero na początku XX wieku  standard ich życia uległ polepszeniu.

R6DJozKl7d14Z

Na zdjęciu jest pole z różnymi uprawami. Rośnie między innymi zboże, ziemniaki. Pola graniczą ze sobą. W tle są zabudowania gospodarstwa.

I wojna światowa pozostawiła po sobie wiele zniszczeń. Na skutek grabieży żywności i produktów rolniczych oraz wielu innych działań wojennych rolnictwo znacznie ucierpiało. Miało to wpływ na spadek plonów i wielkości globalnej produkcji oraz wyraźny ubytek pogłowia zwierząt gospodarskich. Wzrosła więc powierzchnia  gruntów odłogowanych i ugorowanych.

W 1921 roku powierzchnia gruntów ornych w Polsce wynosiła 18,3 mln  hektarów.  Największy udział gruntów ornych przypadał na województwa w centralnej i zachodniej Polsce. W strukturze zasiewów przeważały zboża, zwłaszcza żyto. Wśród innych upraw roślinnych największą powierzchnię zajmowały ziemniaki i rośliny pastewne. Ważną rolę odgrywała też uprawa buraków cukrowych oraz roślin strączkowych. Cechą charakterystyczną struktury agrarnej była duża liczba małych gospodarstw,  a produkcja rolnicza nie była opłacalna. W okresie międzywojennym doszło do komasacji gruntów.

W pierwszych latach po I Wojnie Światowej produkcja zwierzęca była bardzo opłacalna, między innymi dzięki niskim cenom produktów roślinnych.  Na ten okres przypada znaczny wzrost pogłowia trzody chlewnej.  Znacznie zwiększyło się także pogłowie krów.

I wojna światowa na tyle zniszczyła polskie rolnictwo, że konieczny był import części towarów z zagranicy, aby zaspokoić potrzeby żywnościowe ludności w kraju.

Niska produktywność rolnictwa i niedostateczne jego wyposażenie techniczne oraz brak kapitału  i przeludnienie sprawiały, że sytuacja ludności rolniczej była bardzo trudna, a wszelkie nadwyżki żywności przeznaczone były na bieżące cele konsumpcyjne.

II wojna światowa przyniosła wielkie zniszczenia w gospodarce rolnej.  

Ustalenia powojenne mówiące o zmianie granic Polski oraz zmiany polityczne miały poważny i bardzo niekorzystny wpływ na dalsze kształtowanie się rolnictwa. W 1949 roku władze komunistyczne w Polsce zarządziły kolektywizację rolnictwa. Od tego okresu zaczęto tworzyć wielkie spółdzielnie rolnicze,  czyli tak zwane gospodarstwa uspołecznione. Spółdzielnia musiała dostarczyć państwu określonych z góry ilości płodów rolnych. W ten sposób rolnicy mieli współfinansować odbudowę gospodarczą Polski. Jednak obciążenia te bardzo szybko spowodowały poważny regres rolnictwa. Do pewnego polepszenia sytuacji doszło po powstaniu poznańskim w 1956 roku, w efekcie czego nastąpiło zamknięcie większości spółdzielni rolniczych oraz zlikwidowanie obowiązku dostawy mleka. Jednak niedługo po tym znowu zaczęto wracać do wcześniejszej koncepcji tworzenia gospodarstw uspołecznionych. Stopniowa poprawa  nastąpiła dopiero na początku lat 70. XX wieku. Wówczas został zniesiony obowiązek dostawy na wszystkie produkty. Nastąpił też wzrost produkcji rolnej, a także znaczna poprawa warunków życia ludności rolniczej. Lata 80. XX wieku, ze względu na ogólny regres gospodarczy Polski, były okresem stagnacji w rozwoju rolnictwa.

W momencie wstąpienia Polski do Unii Europejskiej średnia wielkość gospodarstwa w Polsce była niższa w  porównaniu do średniej wielkości gospodarstwa w krajach pozostałych członków UE, zaś strukturę czynników produkcji wyróżniała niewspółmiernie duża rola nakładów pracy i niewielka kapitału.

RBS1Jf49MYQ1V

Wykres kolumnowy dotyczy gruntów rolnych poszczególnych państw należących do gospodarstw rolnych w podziale na rodzaj 2016 r. Procentowy udział w Unii Europejskiej ogółem wynosi: obszary wykorzystanie rolniczo 38%, obszary zalesione 7%, obszary wykorzystane w inny sposób 2%. Największy procentowo udział gruntów rolnych dotyczy Irlandii - 74%, w tym obszar wykorzystany rolniczo wynosi 70%, obszary zalesione w Irlandii to zaledwie 3%, obszary wykorzystane w inny sposób 1%. Na drugim miejscu jest Wielka Brytania: obszary wykorzystywane rolniczo około 67%, obszary zalesione 4%, obszary wykorzystane w inny sposób 1%. Na trzecim miejscu jest Dania: obszary wykorzystywane rolniczo 62%, obszary zalesione 5%, obszary wykorzystane w inny sposób 3%. W pozostałych wymienionych krajach Unii Europejskiej obszary wykorzystywane rolniczo wynoszą poniżej 60%. W Polsce to wartość 46% plus obszary zalesione około 3%, obszary wykorzystane w inny sposób 3%. Najmniej obszarów wykorzystanych rolniczo dotyczy Finlandii i Szwecji to zaledwie 6%. Najniższą wartość gruntów rolnych należących do gospodarstw rolnych w podziale na rodzaj należy do Cypru - wartość obszarów wykorzystanych rolniczo wynosi około 12%, obszary zalesione nieznaczny procent, obszary wykorzystane w inny sposób około 2%. Finlandia i Szwecja znajdują się również w końcówce zestawienia. Najwięcej obszarów zalesionych ma Austria - około 20%, nieco mniej Słowacja, Słowenia, Czechy. Największy procentowo obszar wykorzystywany w inny sposób dotyczy Austrii – to około 8%. Brak obszarów zalesionych dotyczy Malty.

W 2016 roku gospodarstw rolne do produkcji rolnej wykorzystały 173 mln ha gruntów. 71,5% powierzchni użytków rolnych UE przypadało na siedem państw członkowskich: Francję - 27,8 mln ha, Hiszpanię - 23,2 mln ha, Wielką Brytanię i Niemcy - po 16,7 mln ha, Polskę - 14,4 mln ha, Włochy - 12,6 mln ha oraz Rumunię - 12,5 mln ha. 38,8% wszystkich gruntów rolnicy UE wykorzystali do uprawy rolnej, 6,2% gruntów uprawnych przeznaczono na obszary leśne, a 2,1% gruntów wykorzystano do celów nierolniczych.

Niezaprzeczalnie polskie rolnictwo z chwilą wstąpienia do Unii Europejskiej zaczęło rozwijać się szybciej. Dzięki dopłatom z tytułu realizacji programów wspólnej polityki rolnej dochody w rolnictwie sukcesywnie wzrastają. Mimo utrudnionego startu spowodowanego przez uwarunkowania historyczne oraz specyficzną strukturę własnościową gospodarstw rolnych, polskie produkty rolno‑spożywcze stały się w krótkim czasie konkurencyjne - nie tylko ze względu na niższe koszty pracy na ziemiach polskich, ale także ze względu na niższą mechanizację i chemizację rolnictwa, co idealnie pasuje do promowanej przez Unię Europejską idei zrównoważonego rozwoju. Tu właśnie upatrywana jest szansa dla Polski – w rozwoju świadomości ekologicznej i dbałości o dobrostan środowiska naturalnego. W tym obszarze tkwi szansa na rozwój polskiego rolnictwa, dlatego bieżącym zadaniem powinno być promowanie postaw proekologicznych na arenie Unii Europejskiej, a także paradygmatu zrównoważonego rolnictwa.

Słownik