Przeczytaj
Funkcja niedopowiedzenia w filozofii i literaturze
To, co z punktu widzenia logiki jest błędne, w szerzej rozumianej filozofii i literaturze bywa celowym zabiegiem stylistycznym. Zazwyczaj niedopowiedzenie w literaturze pełni funkcję aluzji, mającej naprowadzić czytelnika na sens wypowiedzi, którego, z różnych powodów, autor nie chciał lub nie mógł pokazać wprost. Niekiedy zabieg taki ma sens pedagogiczny – autor, zmuszając czytelnika do domyślenia się sensu niedopowiedzenia, ma nadzieję, że jego przesłanie zostanie lepiej zapamiętane. W ten sposób używali niedopowiedzenia m.in. antyczni stoicystoicy. Przyjrzyjmy się pod tym względem wypowiedzi Marka Aureliusza:
RozmyślaniaPodobny bądź do skały, o którą się ciągle fale rozbijają. A ona stoi, a koło niej usypiają bałwany, „O ja nieszczęśliwy, że mię to spotkało”. – Ależ nie tak! Lecz: „O ja nieszczęśliwy, że chociaż mię to spotkało, żyję bez smutku, nie gnębi mnie teraźniejszość ani nie boję się przyszłości”. To bowiem każdemu przydarzyć się mogło, a nie każdy potrafiłby żyć z tym bez smutku. Dlaczegoż więc owo jest bardziej nieszczęściem jak to szczęściem? Czyż w ogóle nazwiesz to nieszczęściem człowieka, co nie jest odstąpieniem od natury człowieka?
Źródło: Marek Aureliusz, Rozmyślania, t. IV, tłum. M. Reiter, s. 49.
Ostatnie zdanie tego fragmentu jest, po pierwsze, stwierdzeniem ukrytym pod postacią pytania retorycznego, a po drugie – typowym dla stoików niedopowiedzeniem. Marek Aureliusz nie wskazuje tutaj, o jakiego rodzaju nieszczęście mu chodzi. Nieszczęściem nazywamy różne stany, między innymi nieszczęśliwe zdarzenie, ale także, przynajmniej w ujęciu stoików, duchową kondycję człowieka. Poprzez to niedopowiedzenie autor chce zmusić czytelnika do uzmysłowienia sobie i zapamiętania, że nieszczęście w pierwszym z podanych wyżej znaczeń w ogóle nie istnieje.
Kiedy indziej wreszcie niedopowiedzenie jest w tekście filozoficznym sposobem na szukanie formy wyrazu dla nowych idei. Autor specjalnie nie wyjaśnia, o co dokładnie mu chodzi, żeby czytelnik odkrył nowe znaczenie terminu poprzez uzmysłowienie sobie, że zwyczajne uzupełnienia nie pasują do tego kontekstu. Taktykę taką stosował Heraklit z Efezu, kiedy powiadał na przykład:
Niewidoczna więź jest silniejsza od jawnej.
Źródło: Heraklit z Efezu.
Przez niedopowiedzenie, to znaczy brak wskazania, o jaką więź mu chodzi, autor zmusza czytelnika do poszukiwania nowego znaczenia. Słowo „więź” (w greckim oryginale: harmonia), używane zazwyczaj w stosunku do relacji międzyludzkich, przez niedopowiedzenie może być zastosowane do innego kontekstu, w tym przypadku do ukrytych praw rządzących światem.
Słownik
właściwość wypowiedzi przejawiająca się w tym, że nie jest podane znaczenie co najmniej jednego z użytych w niej terminów, w efekcie czego nie sposób ustalić, co dokładnie ona stwierdza
właściwość wypowiedzi przejawiająca się w tym, że jej sens zależy od kontekstu wyznaczanego przez zawarte w wypowiedzi określenia, takie jak „ten”, „ja”, „on”, „wtedy”
(gr. stoá – portyk, kolumnada) antyczna doktryna filozoficzna głosząca, że szczęście to cecha stanu ducha człowieka, przy czym zarówno dążenie do tego stanu, jak i podtrzymanie go są całkowicie niezależne od czynników zewnętrznych
wypowiedź, często w formie równoważnika zdania, sama w sobie niejasna, ale zyskująca jednoznaczność w odpowiednim kontekście, np.: „zwolnij” – samo w sobie wyrażenie niejasne, ale wypowiedziane do kierowcy, który przekracza ograniczenie prędkości, nabiera bardziej jednoznacznego sensu