Porównując mapy polityczne z różnych lat, nietrudno zdać sobie sprawę z tego, że zmiany podziału politycznego są wynikiem m.in. wojen między państwami, wojen domowych czy powstań. Próby dokonania zmian na mapie politycznej zazwyczaj są źródłem konfliktów. Taka mapa jest obrazem sytuacji w danym czasie – musimy zrozumieć, w jaki sposób wykształcił się podział polityczny, który ona odwzorowuje. Należy znać procesy społeczne, gospodarcze czy polityczne, które doprowadziły do wytworzenia takiego, a nie innego układu państw.

Najważniejszymi czynnikami, które w XX wieku wpłynęły na współczesny podział polityczny świata, były: dekolonizacjadekolonizacjadekolonizacja, I i II wojna światowa oraz przemiany społeczno‑polityczne w Europie po 1989 roku.

Dekolonizacja

Dekolonizacja przyczyniła się do rozpadu mocarstw kolonialnychkolonizacjakolonialnych – powstały nowe państwa, zwłaszcza w Afryce. Przyczyną tego procesu były wysokie koszty utrzymania władzy na terytoriach o silnych dążeniach niepodległościowych. Nakłady te przewyższały zyski wynikające z posiadania kolonii. Po II wojnie światowej niepodległość uzyskały najpierw kraje azjatyckie – Indie, Pakistan, Indonezja, Wietnam, Cejlon. Lata 50. i 60. to moment dekolonizacji Afryki, chociaż niektóre kraje uzyskały niepodległość o wiele później (zobacz temat „Proces dekolonizacji w Afryce”).

Przyczyny dekolonizacji:

• zmniejszające się przyzwolenie dla utrzymywania represyjnego systemu w państwach kolonizujących oraz pozostałych państwach,

• wzrost nacjonalizmu, dążenia narodów Afryki i Azji do samostanowienia (ruchy niepodległościowe i panafrykańskie),

• udział żołnierzy pochodzących z Afryki w II wojnie światowej (co doprowadziło do zmiany wizerunku „białego”).

Dekolonizacja Azji zakończyła się właściwie wraz z oddaniem Chinom dwóch terytoriów zależnychterytoria zależne terytoriów zależnych: Hongkongu (1997 r.) i Makau (1999 r.).

Ważną zmianą na mapie politycznej Azji było ogłoszenie w 2002 roku niepodległości Timoru Wschodniego, który należał do Indonezji. Spornym obszarem jest jeszcze Tajwan, który ogłosił niepodległość uznaną przez niektóre kraje (państwa Unii Europejskiej oraz większość krajów Ameryki Północnej i Południowej utrzymują z Tajwanem relacje nieoficjalne). Chiny traktują zaś Tajwan jako swoją prowincję. Spór o Wyspy Kurylskie toczy się między Japonią i Rosją. Wyspy te zostały zagarnięte przez ZSRR w czasie II wojny światowej, jednak Japonia nigdy nie uznała tego faktu.

Zakończenie wojen światowych

Po I wojnie światowej niepodległość uzyskały lub odzyskały państwa Europy Środkowej w wyniku osłabienia niektórych krajów (Niemcy, Rosja) lub ich rozpadu (Austro‑Węgry). Wtedy niepodległość odzyskała m.in. Polska (1918 r.). Po II wojnie światowej w Azji niepodległość uzyskały np. Indie, Pakistan, Jordania, Syria, Filipiny, co było początkiem upadku największych potęg kolonialnych (m.in. Francji i Wielkiej Brytanii).

Po II wojnie światowej glob podzielił się na trzy bloki: kapitalistyczny (zaliczono do niego kraje Europy Zachodniej, USA, Kanadę, Japonię, Australię i Nową Zelandię), socjalistyczny (Związek Radziecki i kontrolowane przez niego kraje Europy Środkowo‑Wschodniej, w tym Polska, niektóre kraje azjatyckie, np. Chińska Republika Ludowa, Mongolia, Socjalistyczna Republika Wietnamu, a także Kuba) i blok postkolonialny, do którego zaliczały się rozwijające się kraje Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej (podstawą ich gospodarki było rolnictwo lub wydobycie surowców mineralnych).

R1G40lfO2pj84

Mapa Europy przedstawia kraje po II wojnie światowej pozostające w strefie wpływów ZSRR. Kraje te są oznaczone na kolor czerwony; pozostałe państwa zaznaczono kolorem białym. Duży obszar mapy zajmuje Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Kraje należące do strefy wpływów ZSRR to głównie kraje Europy Wschodniej: PRL, NRD, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia, Jugosławia, Bułgaria oraz Albania.

Inne przyczyny zmian politycznego podziału świata

Rozpad państw wielonarodowościowych

Wzrost świadomości narodowościowej oraz sprzyjające przemiany społeczno‑ustrojowe w Europie po 1989 roku doprowadziły do rozpadu kilku państw wielonarodowościowych. Do najważniejszych zaliczamy rozpad ZSRR oraz Jugosławii i Czechosłowacji.

W 1991 roku rozpadł się Związek Radziecki, z którego powstały: Rosja, Estonia, Łotwa, Litwa, Białoruś, Ukraina, Mołdawia oraz państwa azjatyckie: Kazachstan, Kirgistan, Uzbekistan, Tadżykistan, Turkmenistan i państwa na Kaukazie: Armenia, Azerbejdżan i Gruzja.

R1H8BiwFKfJyk

Mapa dawnego ZSRR przedstawia teren państwa z wyodrębnionymi byłymi republikami radzieckimi. Tereny należące niegdyś do tego państwa zaznaczono na kolor czerwony. Białymi konturami oznaczono granice krajów, które uzyskały od ZSRR niepodległość po jego upadku w 1991 roku. Przy zachodniej granicy dawnego ZSRR leży Estonia, Łotwa, Litwa, Białoruś, Ukraina oraz Mołdawia. Przy granicy między Morzem Czarnym a Kaspijskim znajduje się Gruzja, Armenia oraz Azerbejdżan. Na wschód od Morza Kaspijskiego, przy południowej granicy państwa leży Kazachstan, Uzbekistan, Turkmenistan, Kirgistan oraz Tadżykistan.

Rozpad Jugosławii wynikał z wielu niezależnych od siebie czynników. Najważniejszymi z nich były: problemy ekonomiczne, ożywienie idei narodowych (szczególnie po nowelizacji konstytucji 21 lutego 1974 roku i śmierci Broz Tity), animozje historyczne oraz wpływ przemian ustrojowych w Europie Środkowo‑Wschodniej.

Rozpad Jugosławii rozpoczął się od ogłoszenia niepodległości przez Słowenię w 1991 roku. Była to najmniejsza, ale także najbogatsza z dawnych republik federacji. W tym samym roku niepodległość ogłosiła Chorwacja, Macedonia, a w 1992 roku od dawnej Jugosławii oddzieliła się Bośnia i Hercegowina. W tym roku wybuchł najbardziej krwawy konflikt w Europie po II wojnie światowej, w który włączyła się Serbia. Dążyła ona do oderwania od Bośni i Hercegowiny terenów zamieszkałych przez bośniackich Serbów. W 2006 roku niepodległość ogłosiła Czarnogóra, a w 2008 roku – Kosowo. Wiele państw ciągle uważa Kosowo za część Serbii (w tym Rosja i sama Serbia).

R1XpmK5flUVEG

Ilustracja przedstawia mapę Jugosławii w 1989 roku. Był to kraj położony większej części na Bałkanach nad Morzem Adriatyckim. Od północy sąsiadował z Austrią oraz Węgrami, od północnego zachodu z Włochami, od wschodu z Rumunią oraz Bułgarią, a od południa z Albanią i Grecją. Na mapie zaznaczony jest kolorem czerwonym.

RjB8HPNfo0TFj

Mapa przedstawia państwa powstałe po rozpadzie Jugosławii w 1991 roku. Z północnych terenów tego kraju wyodrębniła się Słowenia oraz Chorwacja. Chorwacja przejęła dużą ilość ziem nad Morzem Adriatyckim, z kolei Słowenia tereny nieco bardziej na północ. Na południu, przy granicach z Bułgarią, Grecją oraz Albanią powstała Macedonia. W centrum mapy znajduje się pozostała po rozpadzie część Jugoławii.

RkkvMiBV8KbRo

Mapa przedstawia dalszy etap rozpadu Jugosławii w 1999 roku. Wyodrębniło się nowe państwo położone obok Chorwacji – Bośnia i Hercegowina. Chorwacja sąsiaduje z tym krajem od północy, zachodu i południa, od wschodu na mapie widoczne są pozostałe po rozpadzie tereny Jugosławii.

RXzbYZBsRCW2H

Na ilustracji widać dalszy etap rozpadu Jugosławii w 2008 roku. Od terenu Jugosławii odłączyła się wtedy Czarnogóra - kraj powstały nad Morzem Adriatyckim, leżący na południe od Bośni i Hercegowiny oraz Chorwacji, a na północ od Albanii. Pozostałe ziemie byłej Jugosławii przekształciły się w Serbię.

31 grudnia 1992 roku nastąpił podział Czechosłowacji na Republikę Czeską i Słowacką. Do podziału doszło w pokojowy sposób, nazwany „aksamitnym rozwodem”.

Za autorów decyzji o podziale Czechosłowacji uważa się Václava Klausa i Vladimíra Mečiara. Jako główną przyczynę podziału wskazali nastroje społeczne w państwie. Natomiast czeski minister spraw zagranicznych Jiří Dienstbier powiedział, że bezpośrednią przyczyną rozpadu państwa były wielkie osobiste ambicje zarówno Klausa, jak i Mečiara, którzy nie chcieli dzielić się władzą w państwie, woleli być przywódcami swoich mniejszych krajów.

R1HLBJpG9pKTx

Mapa obrazuje kraje powstałe po rozpadzie Czechosłowacji. Tereny te podzieliły się na dwa państwa - zachodnie ziemie Czechosłowacji przekształciły się w Republikę Czeską, a wschodnie w Słowację. Na mapie ponadto różowymi punktami są zaznaczone większe miasta Czech (Praga, Liberec, Pilzno, Czeskie Budziejowice, Brno, Ołomuniec i Ostrawa) oraz Słowacji (Bratysława, Nitra, Trnawa, Żylina, Preszów, Koszyce).

Zjednoczenie państw

W 1990 roku zniknęło z mapy Europy jedno państwo – Niemiecka Republika Demokratyczna. Doszło do pokojowego zjednoczenia Niemiec. Polegało ono na wchłonięciu NRD przez Republikę Federalną Niemiec.

RG8mwf11WaPUq

Mapa przedstawia dawne tereny komunistycznych republik niemieckich: RFN oraz NRD. Północnowschodnie landy dzisiejszych Niemiec wchodziły w skład NRD, a południowozachodnie landy w skład RFN. Miasto Berlin położone we wschodnich Niemczech również było podzielone - wschodnia część Berlina była częścią NRD, a zachodnia RFN.

W 1994 roku doszło do połączenia Jemenu, podzielonego wcześniej na Jemen Północny i Ludową Republikę Jemenu (Jemen Południowy).

RtpZ51iZdHYg3

Mapa świata przedstawia Jemen Północny oraz Ludową Republikę Jemenu (Jemen Południowy) przed połączeniem w 1994 roku; tereny te obecnie stanowią jedno państwo, które znajduje się w południowo-zachodniej Azji na Półwyspie Arabskim. Do Jemenu Północnego należały ziemie położone na północnym wschodzie ze stolicą w mieście Sana. Ludowa Republika Jemenu to reszta zaznaczonego terenu, stolica Aden znajdowała się w południowozachodniej jego części. Należała do niego także wyspa Sokotra.

Secesja

Secesją nazywamy oderwanie części terytorium od macierzystego państwa w celu utworzenia nowego. W 2006 roku od Serbii odłączyła się Czarnogóra, natomiast w 2008 roku Kosowo. W 1993 roku od Etiopii odłączyła się Erytrea. W drodze secesji powstało także najmłodsze państwo na świecie – Sudan Południowy (uzyskał niepodległość w 2011 roku, wcześniej był częścią Sudanu).

Aneksja

Aneksja to zakazane przez prawo międzynarodowe przyłączenie całości lub części drugiego kraju, zwykle w wyniku użycia siły. Przykładem aneksji jest zajęcie przez Indonezję Timoru Wschodniego w 1976 roku czy zajęcie Kuwejtu przez Irak w 1990 roku. W 2014 roku Rosja dokonała aneksji Krymu – przyłączyła Autonomiczną Republikę Krymu do Federacji Rosyjskiej.

Skutki aneksji rosyjskiej:

• zmiana sytuacji geopolitycznej w regionie,

• spadek poziomu bezpieczeństwa (Krym miejscem strategicznym),

• osłabienie pozycji NATO na arenie Europy Środkowej i Wschodniej,

• wzrost potencjalnego zagrożenia ze strony Federacji Rosyjskiej.

Sprzedaż terytorium

Polityczne zmiany mogą nastąpić także poprzez sprzedaż terytorium. Zdarza się to niezmiernie rzadko. Najbardziej znanym przykładem jest sprzedaż Alaski Stanom Zjednoczonym w 1867 roku przez Imperium Rosyjskie.

Terytoria zależne

Na świecie wciąż istnieje ok. 40 terytoriów zależnych, czyli takich, nad którymi władzę sprawują inne państwa. Zwane są także terytoriami niesamodzielnymi – to zazwyczaj obszary autonomiczne, pozostające jednak w strefie wpływów kraju, którego kolonię niegdyś stanowiły. Są to najczęściej wyspy, a ich mieszkańcy z reguły nie wykazują dążeń niepodległościowych, głównie ze względu na swoje pochodzenie (większość stanowią migranci z kraju macierzystego) lub z obawy przed utratą wsparcia finansowego ze strony państwa zarządzającego.

Terytoria zależne posiadają: Wielka Brytania (np. Bermudy, Anguilla, Falklandy, Gibraltar, Kajmany, Jersey i Montserrat), Holandia (Aruba, Bonaire, Curaçao, Sint Maarten), Dania (Grenlandia i Wyspy Owcze), Norwegia (Svalbard), Stany Zjednoczone (Portoryko, Mariany Północne, Samoa Amerykańskie, Guam i Wyspy Dziewicze Stanów Zjednoczonych), Australia (Norfolk, Wyspa Bożego Narodzenia), Nowa Zelandia (Wyspy Cooka, Niue, Tokelau), Francja (Gujana Francuska, Gwadelupa, Majotta, Martynika, Nowa Kaledonia, Reunion, Polinezja Francuska i Saint‑Martin).

Funkcje, które spełniają terytoria zależne względem państw nimi zarządzających, to np. funkcje militarne (bazy wojskowe, lotniska), naukowo‑badawcze (stacje naukowe), gospodarcze (surowce mineralne) i turystyczne.

Enklawy i eksklawy

Enklawa to terytorium, które z każdej strony jest otoczone obszarem innego, większego państwa (np. Watykan, San Marino, Lesotho). Eksklawa natomiast to fragment terytorium państwa znajdujący się poza jego głównym obszarem, otoczony przez terytorium innego państwa (np. obwód kaliningradzki).

Podział polityczny mórz i oceanów

Od kiedy pod dnem mórz i oceanów odkryto złoża surowców mineralnych (np. ropy naftowej i gazu ziemnego na Morzu Północnym czy w Zatoce Perskiej), obszary te są przedmiotem zainteresowania wielu państw. Do tego dochodzi eksploatacja łowisk i wykorzystanie energii wód morskich. Po wieloletnich negocjacjach ustalono zasady podziału mórz i oceanów (Konwencja o prawie morza z 1982 roku) w sposób następujący:

• morskie wody wewnętrzne – zatoki, zalewy, których brzegi w całości należą do danego państwa nadbrzeżnego, podlegają wyłącznej władzy tego państwa;

• wody terytorialne – pas wód o szerokości 12 mil morskich od uśrednionej linii brzegowej lub od granicy wód wewnętrznych; podlegają wyłącznej władzy państwa nadbrzeżnego;

• wyłączna strefa ekonomiczna – pas wód o szerokości do 200 mil morskich od uśrednionej linii brzegowej lub od granicy wód wewnętrznych; państwo nadbrzeżne ma wyłączność na gospodarowanie zasobami morza, prowadzenie badań naukowych; występuje jednak swoboda żeglugi, układania kabli i rurociągów na dnie morskim oraz prawo swobodnego przelotu;

• morze otwarte – wszystkie części mórz i oceanów, które nie są morskimi wodami wewnętrznymi, wodami terytorialnymi lub wyłączną strefą ekonomiczną.

Jedynym kontynentem, na którym nie ma ani jednego państwa, jest Antarktyda. Zgodnie z paktem antarktycznym stanowi ona obszar międzynarodowy objęty m.in. całkowitym zakazem wydobycia surowców naturalnych czy lokowania jakiejkolwiek broni masowego rażenia. W tym pakcie zawarta jest także gwarancja swobody prowadzenia badań naukowych i dostępu do ich wyników.

Słownik