bg‑azure

Jak działają wskaźniki kwasowo‑zasadowe?

Dodając cytrynę do esencji herbacianej, sprawisz, że zblednie lub zmieni swoją barwę na żółtą. Z kolei inny będzie mieć kolor, jeśli dodasz ją do soku z buraka lub naparu z hibiskusa. Jeszcze inny, jeśli użyjesz sody oczyszczonej. W chemii odczyn roztworu określa się za pomocą wskaźników kwasowo‑zasadowych, zwanych także indykatoramiwskaźniki kwasowo‑zasadowe (indykatory)indykatorami. Są to substancje, które pod wpływem przemian odczynu środowiska zmieniają swoją barwę. Ale czy potrafisz powiedzieć, dlaczego tak się dzieje?

bg‑azure

Wskaźniki kwasowo‑zasadowe to związki organiczne, zazwyczaj słabe kwasy lub zasady

Wskaźnik

Barwa w środowisku

Kwasowym

Obojętnym

Zasadowym

oranż metylowy

czerwona

żółta

żółta

lakmus (mieszanina substancji)

czerwona

fioletowa

niebieska

fenoloftaleina

bezbarwna

bezbarwna

malinowa

wskaźnik uniwersalny (mieszanina substancji)

czerwona (silnie kwaśne), pomarańczowa (słabo kwaśne)

żółta

niebieska (silnie zasadowe) zielona (słabo zasadowe)

herbata

żółta

czerwona‑brunatna

brązowa

sok z czerwonej kapusty

fioletowa

niebieska

zielona

Indeks górny Źródło: Wskaźniki kwasowo‑zasadowe, Edupedia.pl, dostęp online. Indeks górny koniec

Modelowy sposób działania indykatora na przykładzie wskaźnika, który jest słabym kwasem. Jego sprzężona zasada posiada w roztworze inną barwę. Zmiana barwy wskaźnika kwasowo‑zasadowego wynika z równowagi między jego dwiema różnie zabarwionymi postaciami oraz z uwagi na stężenia jonów H 3 O + .

HWskz+H2OH3O++Wskz

HWskz – barwa A (postać niezdysocjowana);

WskzIndeks górny ‒ – barwa B (postać zdysocjowana).

HWskz

[HWskz]=[Wskz-]

Wskz-

postać niezdysocjowana

postać zdysocjowana

w roztworze
o odczynie kwasowym
jest znaczne stężenie jonów H 3 O + , równowaga przesunięta jest w lewo

obie barwy w równym stopniu znajdują się w roztworze

w roztworze
o odczynie zasadowym jest małe stężenie jonów H 3 O + , równowaga przesunięta jest w prawo.

barwa A 

barwa pośrednia ulega rozmyciu

barwa B

Indeks górny Źródło: M. Czaja, B. Karawajczyk, J. Ortyl, A. Smaga, Chemia 1. Podręcznik dla szkół ponadgimnazjalnych, Operon, Gdynia 2013. Indeks górny koniec

Modelowy sposób działania indykatora, na przykładzie wskaźnika będącego słabą zasadą.

WskzOH+H2OOH+Wskz+

WskzOH - barwa A

WskzIndeks górny + - barwa B

R1IEh8de5OzD51
Barwy wybranych wskaźników
Źródło: GroMar sp.z.o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Ciekawostka

Jednym ze wskaźników stosowanych w alkacymetrii, czyli metodzie wykorzystującej reakcje kwasów z zasadami, jest czerwień kongo, czyli związek organiczny ( C 32 H 22 N 6 Na 2 O 6 S 2 ) o nazwie: sól disodowa kwasu 4‑amino‑3-[4-[4-(1‑amino‑4-sulfonatonaftalen‑2-ylo)diazeny‑lofenylo]fenylo]diazenylonaftaleno‑1-sulfonowego.

Związek ten tworzy krystaliczny proszek o barwie czerwono‑brązowej. Został  otrzymany w 1883 r. przez Paula Bottigera, pracującego dla firmy Bayer. Po opatentowaniu nie cieszył się zainteresowaniem, więc został sprzedany firmie AGFA, która wprowadziła go na rynek pod nazwą Czerwień Kongo. A wszystko za sprawą Konferencji Berlińskiej, poświęconej uregulowaniu kolonializmu w Afryce. Dawniej czerwień kongo stosowana była do barwienia bawełny oraz jako wskaźnik kwasowo‑zasadowy. Obecnie znajduje zastosowanie w mikrobiologii jako barwnik bakterii.

R5gHVZxZThx7A
Czerwień Kongo
Źródło: GroMar sp.z.o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑azure

Fenoloftaleina

Fenoloftaleina jest jednym z najczęściej stosowanych wskaźników pH. Powszechnie wiadomo, że w środowisku zasadowym zmienia barwę z bezbarwnej na malinową. Jednak fenoloftaleina posiada bogatszą paletę barw.

Rla49nUn9X2QL1
Paleta barw fenoloftaleiny: w pH < 0 ma kolor pomarańczowy, a w pH 0 – 8,2 i pH > 12,0 jest bezbarwna. Charakterystyczna, malinowa barwa fenoloftaleiny oscyluje w pH zasadowym od 8,2 do 12,0.
Źródło: GroMar sp.z.o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Niektóre rośliny (w większości kwiaty i warzywa) zawierają naturalne barwniki, które mają właściwości wskaźników pH. Są to najczęściej antocyjany (pochodne flawonu).

R86w9INloMFiY1
Substancje, które zmieniają kolor, to antocyjany. W roztworze kwaśnym sok z czerwonej kapusty barwi się jasnoczerwono, w obojętnym jest jasnofioletowy, a w zasadowym – niebieskozielony.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Do najbardziej znanych wskaźników naturalnych należy wywar (sok) z czerwonej kapusty, ze względu na szeroki zakres zmiany barwy.

Polecenie 1

Zaprojektuj doświadczenie, które pozwoli zbadać zachowanie się wskaźnika kwasowo‑zasadowego w roztworach kwasowych, zasadowych i obojętnych.

R17oZx1G9rlfA
Doświadczenie: Badanie zachowania się wskaźnika (soku z czerwonej kapusty) w roztworach kwasowych, zasadowych i obojętnych. Odczynniki: roztwór dowolnego kwasu, roztwór dowolnego wodorotlenku, woda, wskaźnik kwasowo-zasadowy. Sprzęt: 3 zlewki lub probówki. Wykonanie. Do zlewek/probówek wlewamy przygotowane roztwory i dodajemy wskaźnik. Obserwacje: Wnioski:
R10fqrEGSMU5Y1
Zmiana barwy wskaźnika wywaru z czerwonej kapusty w zależności od badanego pH
Źródło: GroMar sp.z.o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Słownik

wskaźniki kwasowo‑zasadowe (indykatory)
wskaźniki kwasowo‑zasadowe (indykatory)

słabe kwasy lub zasady organiczne, których jony są zabarwione inaczej niż cząsteczki niezdysocjowane; zmieniają barwę w określonym zakresie pH roztworu; popularne wskaźniki kwasowo‑zasadowe to: fenoloftaleina, oranż metylowy, czerwień metylowa, lakmus; każdy wskaźnik ma charakterystyczną wartość pH, przy której następuje zmiana jego zabarwienia

wskaźniki uniwersalne
wskaźniki uniwersalne

dobranie mieszaniny różnych wskaźników pH w taki sposób, że ich barwa zmienia się, przechodząc kolejno przez różne zabarwienia w szerokim zakresie pH

Wskaźnik

Barwa w środowisku

Kwasowym

Obojętnym

Zasadowym

oranż metylowy

czerwona

żółta

żółta

lakmus (mieszanina substancji)

czerwona

fioletowa

niebieska

fenoloftaleina

bezbarwna

bezbarwna

malinowa

wskaźnik uniwersalny (mieszanina substancji)

czerwona (silnie kwaśne), pomarańczowa (słabo kwaśne)

żółta

niebieska (silnie zasadowe) zielona (słabo zasadowe)

herbata

żółta

czerwona‑brunatna

brązowa

sok z czerwonej kapusty

fioletowa

niebieska

zielona

Indeks górny Źródło: Wskaźniki kwasowo‑zasadowe, Edupedia.pl, dostęp online. Indeks górny koniec

Bibliografia

Atkins P., Jones L.,  Chemia ogólna, Warszawa 2004.

Bielański A., Podstawy chemii nieorganicznej, t. 1‑2, Warszawa 2010.

Czaja M., Karawajczyk B., Ortyl J., Smaga A., Chemia 1. Podręcznik dla szkół ponadgimnazjalnych, Gdynia 2013.

Czerwiński A., Czerwińska A., Jeziorna M., Kańska M., Chemia 1Podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum, Warszawa 2004.

Encyklopedia PWN

Hassa R., Mrzigod A., Mrzigod J., Sułkowski W., Chemia 1. Podręcznik i zbiór zadań w jednym, Warszawa 2003.

Jurowski K., Jurowska A., Różne oblicza papierków wskaźnikowych – archaizm czy niedoceniane możliwości?, „Edukacja biologiczna i środowiskowa” 2016, nr 2.

Krygowski T. M., Chemia. Słownik szkolny, Warszawa 2004.

Litwin M., Styka‑Wlazło SZ., Szymońska J., To jest chemia 1, Warszawa 2013.

Zabiegała B., Gdaniec‑Pietryka M., Namieśnik J., Zrozumieć chemię, Gdańsk 2007.