Przeczytaj
Bunt miast pruskich i pierwszy etap wojny
W 1440 r. w Kwidzynie mieszczanie i szlachta powołali Związek PruskiZwiązek Pruski, jawnie występujący przeciw zakonowi. Na jego czele stanął rycerz pruski Jan von Baysen (po polsku nazywany Bażyńskim), a główną rolę w związku odgrywały miasta Toruń i Gdańsk. Dla pruskiego mieszczaństwa i szlachty związek z Polską stawał się coraz atrakcyjniejszy. Wisła była wielką drogą spławu towarów, a na handlu wiślanym bogaciły się miasta pomorskie: Gdańsk, Toruń i Elbląg. Na zachodzie Europy chętnie kupowano polskie zboże. Powrót Pomorza pod panowanie królów Polski ułatwiałby dalszy rozwój gospodarczy tego regionu.
Otwarty konflikt mieszkańców Prus z Krzyżakami sprowokowały władze zakonu, kiedy wielki mistrz Ludwik von Erlichshausen uzyskał od cesarza Fryderyka III Habsburga akt rozwiązania Związku Pruskiego. W odpowiedzi stany pruskie wypowiedziały posłuszeństwo zakonowi. W dniu 20 lutego 1454 r. w Krakowie Jan von Baysen poddał Prusy królowi Polski Kazimierzowi Jagiellończykowi, ten zaś wydał akt inkorporacjiinkorporacji ziem pruskich i wypowiedział wojnę Krzyżakom.
W Prusach wybuchło wówczas powstanie antykrzyżackie: buntownicy opanowali prawie wszystkie zamki i twierdze zakonne. W tej nadzwyczaj korzystnej sytuacji Polacy przystąpili do ofensywy i 8 sierpnia 1454 r. zdobyli Sztum.
Następnie armia polska zaatakowała Chojnice, gdzie Krzyżacy skoncentrowali wojska najemnewojska najemne ściągnięte z Niemiec. Aby zdobyć to warowne miasto, król Kazimierz zdecydował się zwołać pospolite ruszenie rycerstwa wielkopolskiego. Przy tej okazji 15 września 1454 r. rycerze zgromadzeni w obozie pod Cerkwicą wymogli na nim rozszerzenie kompetencji sejmików ziemskich. Trzy dni później w bitwie pod Chojnicami krzyżackie wojska najemne odniosły świetne zwycięstwo nad polskim pospolitym ruszeniem i w konsekwencji zakon odzyskał całe Prusy z wyjątkiem trzech miast.
By uzyskać zgodę rycerstwa na dalsze prowadzenie wojny, król Kazimierz wydał na przełomie listopada i grudnia 1454 r. przywilej w Nieszawie, w którym zobowiązywał się nie zwoływać pospolitego ruszeniapospolitego ruszenia i nie nakładać nowych podatków bez zgody sejmików ziemskich.
Kazimierz Jagiellończyk potrzebował aż 13 lat, aby złamać potęgę finansową wielkiego mistrza. Wojna była prowadzona wyłącznie przez Polskę, jako że Litwa zachowała neutralność. Monarcha oparł się na szlachcie, która wprawdzie na polu bitwy nie potrafiła sprostać krzyżackim najemnikom, ale godząc się na podniesienie podatków powyżej 2 groszy z łana, finansowała polskie wojsko zaciężne. Ogromną rolę odegrały też Gdańsk, Toruń i Elbląg – potężne i bogate miasta, całkowicie rozczarowane rządami Krzyżaków i zdecydowane na związek z Polską. Dzięki nim król Kazimierz zyskał dodatkowe środki na armię i flotę wojenną.
Wojna z zakonem okazała się starciem na wyniszczenie. Po czterech latach wielkiemu mistrzowi zaczęło brakować pieniędzy. Dało to Kazimierzowi Jagiellończykowi doskonałą okazję: dzięki wysiłkowi finansowemu miast pruskich i polskiej szlachty w 1457 r. wykupił zamek w Malborku od nieopłaconej załogi krzyżackiej. W ten sposób zdobył stolicę Państwa Krzyżackiego.
Drugi etap zmagań
Potrzeba stałego zabiegania o poparcie szlachty dla wojny wpływała wyraźnie na politykę wewnętrzną władcy. W 1461 r. w Krakowie wybuchły zamieszki, w trakcie których zamordowano potężnego małopolskiego możnowładcę Andrzeja Tęczyńskiego. Zabójstwo to wywołało wielkie wzburzenie wśród możnych i rycerstwa. Król Kazimierz, nie chcąc tracić zaufania szlachty, złamał prawa Krakowa i oddał burmistrza oraz rajcówrajców krakowskich pod sąd szlachecki. Skazano ich na śmierć.
Kazimierz Jagiellończyk, widząc nikłą skuteczność pospolitego ruszenia, zorganizował – znów dzięki pomocy miast pruskich – wojsko zaciężne. Nowy wódz sił polskich, podkomorzy sandomierski Piotr Dunin, w bitwie pod Świecinem koło Żarnowca 17 września 1462 r. rozgromił wojska krzyżackie. W roku następnym Polacy oblegli Gniew, zamek pozwalający kontrolować żeglugę wiślaną. W dniu 15 września 1463 r. flota Gdańska i Elbląga zniszczyła w Zatoce Świeżej na Zalewie Wiślanym flotę krzyżacką ciągnącą na odsiecz oblężonej warowni. W konsekwencji Piotr Dunin zdobył Gniew. Z kolei w 1464 r. Kazimierzowi Jagiellończykowi podporządkował się biskup warmiński. W wyniku dalszej ofensywy i Polakom udało się opanować wszystkie zamki nad Wisłą, a 28 września 1466 r. zdobyli Chojnice.
Zakon nie był w stanie dalej prowadzić wojny. W dniu 19 października 1466 r. zawarto więc drugi pokój toruński. Na jego podstawie Krzyżacy oddali Polsce Pomorze Gdańskie, które było zwane odtąd Prusami Królewskimi, a także ziemię chełmińską, Malbork, Elbląg i biskupstwo warmińskie, resztę natomiast Prus wielki mistrz otrzymał w lenno od króla polskiego. Prusy Królewskie uzyskały autonomięautonomię (własny sejm) w ramach Korony.
Słownik
możliwość stanowienia sobie prawa; znaczny zakres samodzielności w dziedzinie polityki wewnętrznej jakiegoś obszaru, który przynależy do innego państwa; przejawia się zazwyczaj funkcjonowaniem niezależnych instytucji czy organów władzy; autonomia nie jest pełną niezależnością
uzbrojona flota handlowa walcząca na własny koszt w służbie państwa lub człowieka, w zamian za udział w wojnie miała zapewnioną ochronę prawną ze strony swego zleceniodawcy i prawo do zachowania części zysków
(z łac. incorporatio – wcielenie) włączenie jakiejś ziemi lub jej części do innego państwa
(fr. levée en masse) sposób prowadzenia wojny polegający na powoływaniu pod broń całej lub części ludności męskiej danego państwa; najbardziej rozpowszechniony w średniowieczu, zanim pojawiła się armia zawodowa lub zaciężna
dawniej: członek rady miejskiej; urzędnik dworski
wojsko zaciężne to specyficzny rodzaj wojsk najemnych, było to wojsko zawodowe, dobrze wyszkolone, składało się z żołnierzy walczących za pieniądze w służbie obcego państwa
organizacja stanów pruskich założona w 1440 r., której celem była ochrona interesów; z czasem nabrała charakteru antykrzyżackiego, jej przedstawiciele zwrócili się w 1454 r. do króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka z prośbą o inkorporację Prus do Polski
Słowa kluczowe
Jan von Baysen, powstanie antykrzyżackie, wojna trzynastoletnia, zakon krzyżacki, Pomorze, pokój toruński, Polska w XIV–XV w.
Bibliografia
Wielka historia Polski, tomy 1‑10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.
J. Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, t. 12, PWN, Warszawa 2009.
T. Jurek, E. Kizik, Historia Polski do 1572, PWN. Warszawa 2019.
M. Biskup, Wojna trzynastoletnia, KAW, Kraków 1990.