Spokój podszyty grozą

Jednym z głównych celów Włodzimierza LeninaWłodzimierz I. LeninWłodzimierza Lenina i utworzonego przez niego państwa dyktatury proletariatu był eksport komunistycznej rewolucji na zachód Europy. Gdy w Polsce świętowano odzyskanie niepodległości, na niedalekiej Ukrainie Lew TrockiLew TrockiLew Trocki przekonywał, że Polska powinna przestać być klinem oddzielającym Rosję od Europy, a stać się spoiwem. Traktat ryski, podpisany w 1921 r., był dla bolszewikówbolszewicybolszewików koniecznością chwili. Przegrana w wojnie z Polską oraz upadek rewolucji komunistycznych w Niemczech i na Węgrzech zmusiła Lenina do przyjęcia bardziej realistycznego kierunku w polityce zagranicznej i pójścia na porozumienie z państwami zachodnimi. ZSRS nie wyrzekł się jednak wobec Polski imperialistycznych planów.

R4CP1eirF7BNx

Ilustracja przedstawia mapę II Rzeczypospolitej Polskiej. Zaznaczony jest przebieg granicy wschodniej ustalonej w traktacie ryskim z 1921 roku.

Włodzimierz I. Lenin

(1870–1924), rosyjski działacz i publicysta polityczny. Twórca partii bolszewickiej, ideolog komunizmu. Pierwszy przywódca państwa sowieckiego

Rnp263XmEfBx1

Fotografia przedstawiająca portret młodego Włodzimierza Lenina. Mężczyzna jest łysy i ma krótko przystrzyżone wąsy. Jest ubrany w ciemny garnitur w paski, białą koszulę z kołnierzykiem typu stójka i czarny krawat.

Lew Trocki

(1879–1940), znany działacz ruchu komunistycznego, znakomity strateg, jeden z przywódców rewolucji październikowej i głównodowodzący Armii Czerwonej, dzięki któremu bolszewicy zwyciężyli w wojnie domowej w latach 1917–1922

RmZPZ0PhDb9Bv

Zdjęcie przedstawia mężczyznę z włosami zaczesanymi do tyłu oraz wąsami z małą bródką. Mężczyzna nosi okulary w okrągłych oprawkach oraz ubrany jest w garnitur.

Cieniem na wzajemnych stosunkach między oboma państwami położył się fakt nierespektowania postanowień pokoju ryskiegopokój ryskipokoju ryskiego przez stronę bolszewicką. Władze sowieckie opóźniały spłatę sum przyznanych Polsce w formie odszkodowania i odmawiały zwrotu polskich dzieł sztuki zagrabionych po rozbiorach. Dodatkowo duże przeszkody napotykało zwalnianie Polaków z sowieckich więzień, a repatriacjarepatriacjarepatriacja przebiegała z oporami. Władze sowieckie prowadziły na terenach wschodnich antypolską kampanię. Polacy, którzy w wyniku przesunięcia granic znaleźli się po stronie sowieckiej, byli poddawani procesowi sowietyzacji. Konfiskowano mienie należące do Kościoła katolickiego, dokonywano rekwizycji kosztowności i aresztowano duchownych. Szerokim echem odbiło się aresztowanie w 1923 r. arcybiskupa Jana Cieplaka, najwyższego rangą duchownego rzymskokatolickiego w Rosji sowieckiej, oraz dwóch innych księży. Bolszewicy nie zrezygnowali z polskich Kresów Wschodnich i wspierali komunistyczne partie na Białorusi i Ukrainie, które dążyły do oderwania tych terenów od Polski. Próba normalizacji stosunków polsko‑sowieckich podejmowana na przełomie 1922 i 1923 r. nie przyniosła jednak znaczącej poprawy.

RDgZSFKUfIHpW

Ilustracja przedstawia dwie postacie, które rozrywają na pół kontury państwa Białoruś. Po lewej stoi Piłsudski w mundurze, a po prawej mężczyzna w mundurze i czapce z gwiazdą radziecką.

R15W4XyRSO1xC

Ilustracja przedstawia fragment gazety. Przedstawione są zdjęcia trzech mężczyzn odpowiedzialnych za napad. Na dwóch większych zdjęciach znajduje się zdemolowane wnętrze poczty oraz drewniany budynek.

R1EGMIgexHZPJ

Na zdjęciu dwóch żołnierzy skrada się między drzewami.

R16eCiJ0iVhGY

Na zdjęciu wnętrze okazałej świątyni. W środku zgromadzeni są duchowni oraz tłumy ludzi.

Saisonstaat, czyli państwo sezonowe

Równie trudne i nierokujące poprawy były stosunki z Republiką Weimarską. Niemieckie elity rządzące nie kryły wrogości wobec młodego państwa polskiego. Niemcy wciąż nie mogli się pogodzić z ustaleniami konferencji wersalskiej dotyczącymi przebiegu granicy wschodniej i koniecznością rezygnacji z ziem dawnego zaboru pruskiego. Polskie Pomorze określano jako „polski korytarz”, a granicę z Polską jako „krwawiącą”, sugerując tym sposobem krzywdę, jaką wyrządziło oderwanie od Niemiec Pomorza Gdańskiego, Ziemi Chełmińskiej Wielkopolski oraz okręgu katowickiego. W niemieckiej propagandzie w odniesieniu do Polski pojawiało się pojęcie państwa sezonowego (Saisonstaat), czyli takiego, którego żywot jest obliczony na krótki czas.

Tak o kierunkach niemieckiej polityki zagranicznej pisał Gustaw Stresemann:

Główną płaszczyzną nieporozumień między Polską a Republiką Weimarską pozostawały kwestie gospodarcze. W 1920 r. Niemcy nałożyli na Polskę blokadę gospodarczą, zrywając z nią częściowo stosunki ekonomiczne. Kryzys udało się zażegnać dzięki wynegocjowanemu pod kurateląkuratelakuratelą Wielkiej Brytanii i Francji traktatowi, który gwarantował Polsce prawo do bezcłowego wywozu ok. 500 tys. ton węgla miesięcznie do Niemiec. Pięć lat później sytuacja się powtórzyła. W 1925 r. wygasły konwencje dotyczące uprzywilejowania Polski w stosunkach gospodarczych z Niemcami. Strona niemiecka podniosła cło na towary eksportowane z Polski oraz wprowadziła embargo na niektóre produkty,  w tym głównie węgla. W odpowiedzi władze polskie nałożyły cło na towary importowane z Niemiec. Wojna celnawojna celnaWojna celna z Niemcami przyniosła stronie polskiej ogromne straty. Niemal o 20 proc. spadła produkcja przemysłowa, zwiększyło się bezrobocie, nastąpił wzrost inflacji.

Kolejną kwestią sporną w stosunkach niemiecko‑polskich była sprawa niemieckiej mniejszości w Polsce. Rzekome ograniczanie jej praw było często wykorzystywane przez stronę niemiecką do ataków na Rzeczpospolitą. Na ziemiach należących przed I wojną światową do zaboru pruskiego powstawały organizacje niemieckie, których celem była obrona praw mniejszości (np. Niemiecki Związek Ludowy dla Polskiego Śląska). Dopiero w 1924 r. udało się podpisać polsko‑niemiecką konwencję określającą, kogo można było uznać za obywatela niemieckiego oraz jakie były jego prawa i obowiązki.

Niemcy w latach 20. XX w. oceniane były często jako największe zagrożenie dla polskiej suwerenności. Wyrazem tego był stworzony w pierwszej połowie lat 20. plan wojny, który obejmował działania wojenne na granicy zachodniej.

„Każdy przyzwoity Polak spluwa, jak słyszy to słowo”

Od połowy lat 20. międzynarodowa sytuacja Niemiec zaczęła się poprawiać. W 1922 r. zawarły one układ w Rapalloukład w Rapalloukład w Rapallo ze Związkiem Sowieckim. Oba państwa, znajdujące się do tej pory w stanie izolacji politycznej, nawiązały współpracę gospodarczą i militarną, wyrzekły się wzajemnych roszczeń i prawa do odszkodowań wojennych oraz przywracały stosunki dyplomatyczne. Dwaj wrogowie systemu wersalskiego i jednocześnie dwaj najwięksi przeciwnicy suwerenności Polski podali sobie ręce. Nie po raz ostatni zresztą.

R2w6hZfzfQhn6

Na zdjęciu grupa rozmawiających ze sobą mężczyzn. Ubrani są w garnitury. Jeden z mężczyzn trzyma teczkę.

Zbliżenie niemiecko‑sowieckie zmusiło Zachód do zmiany stosunku do Republiki Weimarskiej. Wyrazem tego było porozumienie między dotychczasowymi nieprzejednanymi przeciwnikami: Francją i Niemcami. Podpisanie paktów reńskichtraktaty reńskiepaktów reńskich w 1925 r. gwarantujących granicę zachodnią Niemiec okazały się wielką porażką polskiej dyplomacji. Układy arbitrażowearbitrażarbitrażowe zawarte między władzami polskimi a niemieckimi nie dawały żadnych gwarancji polskiej granicy zachodniej, wprowadzały tylko procedurę rozwiązywania sporów między skonfliktowanymi państwami. W konsekwencji Niemcy mieli prawo czuć się zachęceni przez państwa zachodnie, głównie Francję i Wielką Brytanię, do szukania dróg ekspansji na wschodzie kosztem m.in. Polski. Józef Piłsudski podsumował znaczenie układów w Locarno dla sprawy polskiej, mówiąc:

RRn9zmWa3HoI6

Ilustracja przedstawia psa z dwoma pyskami bez ogona. Pysk psa po lewej jest łagodny. Stoi nad nim uśmiechnięty mężczyzna w mundurze i uniesionym palcem. Pysk psa po prawej jest agresywny. Stoi nad nim przestraszony Piłsudski. Na górze ilustracji jest napis: Pies niemiecki, który ma dwie mordy, a żadnego ogona. Na dole napis: od strony Francji i od strony Polski.

Zawarcie porozumienia w Rapallo oraz pakty reńskie osłabiły pozycję międzynarodową Polski i oznaczały dla niej zwiększenie zagrożenia. Nad Polską zawisło niebezpieczeństwo znalezienia się w izolacji. Dodatkowo Republika Weimarska została rok później przyjęta do Ligi Narodów jako członek stały, zajmując pozycję, o którą od dawna bezskutecznie starała się Warszawa. Wzmocnione poparciem państw zachodnich Niemcy zaostrzyły kurs wobec Polski, prowokując szereg konfliktów (np. o znaki polskie na skrzynkach pocztowych w Gdańsku), a propaganda niemiecka nie ustawała w przedstawianiu Polaków jako tych, którzy niesłusznie weszli w posiadanie niemieckich terytoriów.

Szukanie nowych dróg

Zbliżenie Niemiec do państw zachodnich doprowadziło do pewnego ochłodzenia ich stosunków z ZSRS. Niecałe trzy tygodnie później, 24 kwietnia 1926 r. Związek Sowiecki ponownie zawarł z Niemcami układ gwarantujący neutralność na wypadek agresji ze strony trzeciego państwa. Pomimo różnic dwaj wrogowie kolejny raz wzmocnili swoje pozycje.

RW6YcGRrcGgiS

Na zdjęciu grupa mężczyzn w garniturach, płaszczach i kapeluszach. Grupa idzie po ulicy.

Dla Polski układy niemiecko‑sowieckie oznaczały wzrost zagrożenia. Dlatego polska dyplomacja popierała działania i współuczestniczyła w różnych inicjatywach mających na celu zagwarantowanie pokoju w Europie. Polska podpisała w 1928 r. tzw. pakt Brianda–Kelloggapakt Brianda–Kelloggapakt Brianda–Kellogga, na mocy którego sygnatariusze (razem 62 państwa) wyrzekali się wojny jako sposobu prowadzenia polityki zagranicznej. Rok później przedstawiciele Rzeczypospolitej, Estonii, Łotwy i Rumunii zawarli analogiczny dokument zaproponowany przez stronę sowiecką, zwany protokołem Litwinowaprotokół Litwinowaprotokołem Litwinowa. Jego sygnatariusze oficjalnie rezygnowali ze stosowania przemocy w dochodzeniu swoich roszczeń terytorialnych.

Podpisanie tych układów zbiegło się w czasie z ochłodzeniem w stosunkach sowiecko‑niemieckich i osłabieniem związków między obu państwami. Na początku 1930 r. wznowiono rozmowy między Moskwą a Warszawą na temat ewentualnego układu o nieagresji, podpisano też szereg umów handlowych z Niemcami, co dawało nadzieję na bardziej umiarkowany kurs Niemiec wobec Polski. Rzeczpospolita stanęła przed szansą zrównoważenia stosunków między oboma agresywnymi sąsiadami. Żadne z państw – ani Niemcy, ani Związek Sowiecki – nie było jednak zainteresowane normalizacją stosunków z Polską, a rewizjonizmrewizjonizmrewizjonizm terytorialny w dalszym ciągu determinował ich relacje z Warszawą.

Słownik

Słowa kluczowe

układ w Locarno, układ w Rapallo, rewizjonizm niemiecki, II Rzeczpospolita, dwudziestolecie międzywojenne, świat przed II wojną światową

Bibliografia

R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, PWN, Warszawa 2014

W. Roszkowski, Historia Polski 1914–1991, PWN, Warszawa 1992.

Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, PWN, Warszawa 1998.