Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE)

Liczba państw: 57

Obszar działania: Europa

Prekursorem OBWE była Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE). Inicjatywa ta sięga czasów zimnej wojny. Miała ona stanowić neutralne forum do dyskusji nad współpracą w dziedzinie bezpieczeństwa w Europie, podzielonej wówczas „żelazną kurtynążelazna kurtynażelazną kurtyną”. W Akcie Końcowym KBWE, podpisanym w Helsinkach w 1975 roku, przyjęto jako obowiązujące zasady: nienaruszalności granic, poszanowania integralności terytorialnej państw, powstrzymania się od użycia siły lub groźby jej użycia, pokojowego załatwiania sporów, współpracy opartej na suwerennej równości państw oraz nieingerencji w ich wewnętrzne sprawy.

Po zakończeniu zimnej wojny państwa KBWE przyjęły w Paryżu w 1990 roku Kartę Nowej Europy. Deklarowały w niej, że nie są już wrogami, i zobowiązały się do podejmowania wspólnych wysiłków na rzecz umacniania bezpieczeństwa międzynarodowego. W roku 1995 nastąpiło zasadnicze przekształcenie strukturalne KBWE, któremu towarzyszyła zmiana nazwy na Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. W myśl dokumentów z konferencji powołującej OBWE, nową organizację przewidziano jako filar bezpieczeństwa europejskiego.

Z bezpieczeństwem związany jest przede wszystkim wymiar polityczno‑wojskowy OBWE. W jego ramach funkcjonuje Forum Współpracy w dziedzinie Bezpieczeństwa (FSC – Forum for Security Co‑operation). Organ ten zajmuje się m.in. negocjowaniem porozumień o kontroli zbrojeń, współpracą państw w dziedzinach mających związek z bezpieczeństwem, redukcją ryzyka powstawania konfliktów oraz monitorowaniem implementacji porozumień. Od 1990 roku działa także przy OBWE (do 1994 roku przy KBWE) Centrum Zapobiegania Konfliktom. Celem tej funkcjonującej w Wiedniu instytucji jest zmniejszanie ryzyka wybuchu konfliktów na obszarze działania organizacji. W ramach swojej działalności przedstawia ona państwom członkowskim oraz organom OBWE opinie dotyczące bezpieczeństwa.

Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie jest podmiotem o niewielkim stopniu sformalizowania. Pozwala to jej na elastyczność działań, a także umożliwia państwom wykorzystywanie formatu OBWE do rozwiązywania sporów oraz łagodzenia napięć, stosownie do pojawiających się potrzeb. Warunkiem skuteczności organizacji jest jednak wola polityczna jej członków, gdyż decyzje podejmuje ona zawsze za zgodą wszystkich państw, które do niej należą – obowiązuje tu zasada jednomyślności.

Przykładowo w 2014 roku OBWE wysłała swoich obserwatorów na Ukrainę. Po wybuchu walk w Donbasie, decyzją organizacji, podjętą na wniosek rządu ukraińskiego, uruchomiono w tym kraju Specjalną Misję Monitorującą. Cywilni przedstawiciele OBWE zostali wówczas skierowani do wszystkich regionów Ukrainy w celu prowadzenia dialogu ze stronami konfliktu oraz monitorowania sytuacji i raportowania spostrzeżeń. Misja ta jednak nie zapobiegła eskalacji konfliktu w Donbasie.

Unia Europejska (UE)

Liczba państw: 27

Obszar działania: Europa

Choć Unia Europejska nie jest wspólnotą ukierunkowaną na ochronę bezpieczeństwa, kwestie ładu międzynarodowego wchodzą w zakres jej zainteresowań. Działania UE związane z zapobieganiem konfliktom na świecie mieszczą się w ramach wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa tej organizacji. Traktat o Unii Europejskiej stwierdza:

Podstawowe obowiązki związane z realizacją polityki zagranicznej i bezpieczeństwa wypełnia Rada Europejska oraz Rada, a więc organy, w których reprezentowane są wszystkie kraje członkowskie. W tym obszarze polityki działają one na zasadzie jednomyślności.

Jedną z aktywności Unii Europejskiej zorientowanych na zapobieganie konfliktom jest pogłębianie współpracy z państwami sąsiadującymi z UE. Dotyczy ona różnych obszarów – od kwestii humanitarnych po infrastrukturalne. W ramach tzw. polityki sąsiedztwa od 2008 roku funkcjonuje Unia na rzecz Regionu Morza Śródziemnego – jest to forum współpracy krajów członkowskich UE oraz krajów basenu Morza Śródziemnego (Afryki Północnej, Bliskiego Wschodu oraz zachodnich Bałkanów). W roku 2009 powołane zostało także Partnerstwo Wschodnie, będące z kolei platformą integracji z Unią republik postsowieckich (Ukrainy, Białorusi, Mołdawii, Armenii, Gruzji i Azerbejdżanu).

Unia Europejska realizuje ponadto wojskowe i cywilne misje w Europie, Afryce i na Bliskim Wschodzie. Największą z nich jest EULEX – działająca od 2008 roku misja cywilna w Kosowie. Liczy ona ok. 2000 osób – są to policjanci, sędziowie, prokuratorzy i urzędnicy. Celem misji jest budowa i wsparcie instytucji rządów prawa w tym kraju. Cywilne misje zarządzania kryzysowego Unii Europejskiej ustanowione zostały również m.in. w Gruzji oraz Mołdawii.

Sojusz Północnoatlantycki (NATO)

Liczba państw: 30

Obszar działania: terytorium państw członkowskich

Sojusz Północnoatlantycki powstał w czasie zimnej wojny (w 1949 roku) jako organizacja obronna. Jego głównym celem miało być odstraszanie potencjalnych agresorów – w praktyce stanowił zaporę przed ekspansją ZSRS. Zgodnie z art. 5 Traktatu Północnoatlantyckiego atak zbrojny na kraj będący członkiem NATO zostanie uznany za agresję na wszystkie pozostałe państwa należące do tej organizacji, a te zobowiązane są udzielić pomocy zaatakowanemu.

Upadek komunizmu i związane z tym zmiany na arenie międzynarodowej zmusiły sojusz do poszukiwania nowej strategii. Wobec rozproszonych, często nie do końca jasno zdefiniowanych zagrożeń NATO uznało swe dalsze istnienie za niezbędne. Aktualnie celem organizacji jest promowanie demokratycznych wartości, budowa międzynarodowego zaufania, a także szeroko rozumiana współpraca w obszarach związanych z obroną i bezpieczeństwem. Taka aktywność ma na celu zapobieganie konfliktom w długim okresie.

Pierwszą akcję nowego typu sojusz przeprowadził w Bośni i Hercegowinie w 1995 roku. Lotnictwo operujące pod egidą NATO kontrolowało realizację zakazu lotów nad terytorium Bośni i Hercegowiny oraz przestrzeganie embarga na dostawy broni. Kolejne akcje przeprowadzono w 1999 roku w Kosowie oraz w 2001 roku w Macedonii. Ta druga operacja miała na celu rozbrojenie separatystycznych bojówek albańskich, co w konsekwencji zapobiegło wojnie domowej.

W Koncepcji strategicznej przyjętej w 1999 roku za najważniejsze wyzwanie uznano zapobieganie oraz walkę z proliferacjąproliferacjaproliferacją broni masowego rażenia i środków jej przenoszenia. Koncepcja wskazuje również na zagrożenia ze strony z aktów terroryzmu, działań sabotażowych oraz zorganizowanej przestępczości. NATO zaangażowane jest również w pokojowe rozwiązywanie sporów – realizuje przy tym rozmaite operacje w ramach zarządzania kryzysowego. Takie działania podejmuje z własnej inicjatywy, a także w ramach mandatu ONZ.

Przykładem działań Sojuszu Północnoatlantyckiego zorientowanych na zapobieganie konfliktom był udział w Międzynarodowych Siłach Wsparcia Bezpieczeństwa (ISAF) w Afganistanie. Zostały one ustanowione po obaleniu w 2001 roku rządów talibów w tym kraju w wyniku amerykańskiej interwencji militarnej. Do 2014 roku misja ta zajmowała się zwalczaniem terrorystów oraz wsparciem dla władz afgańskich, m.in. szkoleniem armii i policji. Od 1999 roku NATO jest także obecne w Kosowie, gdzie utrzymuje swoje siły pokojowe KFOR (Kosovo Force). Zastąpiły one wojska jugosłowiańskie, które wycofały się wówczas z prowincji, a zadaniem oddziałów NATO jest dbanie o bezpieczeństwo w regionie, utrzymywanie pokoju między dwiema zwaśnionymi społecznościami żyjącymi w Kosowie – Albańczykami i Serbami - oraz wspieranie funkcjonującej tam cywilnej administracji ONZ. Zarówno ISAF, jak i KFOR działały na podstawie rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ.

Liga Państw Arabskich (LPA)

Liczba państw: 22

Obszar działania: Bliski Wschód i Maghreb (Afryka Północna)

Liga Arabska (zwana również Ligą Państw Arabskich, LPA) składa się aktualnie z 22 państw leżących na Bliskim Wschodzie oraz w Afryce Północnej, w których żyje łącznie ok. 350 mln ludzi. Są to kraje bardzo zróżnicowane, zarówno pod względem ustroju politycznego, jak i liczby mieszkańców oraz potencjału gospodarczego. Wśród członków organizacji znajdują się monarchie, republiki, państwa demokratyczne i autorytarne. Państwa Ligi Arabskiej mają też często sprzeczne interesy, co sprawia, że – mimo wspólnoty kulturowej – skuteczność tej organizacji jest ograniczona.

Z pokojotwórczych działań LPA wymienić należy przede wszystkim arbitraż przeprowadzony przez Egipt i Arabię Saudyjską w sporze między Libią a Syrią w 1949 roku oraz mediację Rady Ligi, jaką przeprowadziła ona w sporze Iraku z Kuwejtem w 1961 roku. W celu zapobieżenia wybuchowi otwartego konfliktu między Libanem a Palestyńczykami w 1979 roku organizacja powołała specjalną komisję arbitrażową.

Fiaskiem zakończyły się misje rozjemcze prowadzone przez Radę Ligi między Libanem a Zjednoczoną Republiką Arabską oraz między Algierią a Marokiem w 1963 roku. W obu wypadkach rezolucje Rady zostały odrzucone przez strony sporu. Perturbacje towarzyszyły także operacji wojskowej mającej na celu nadzorowanie wprowadzenia w życie rozejmu kończącego wojnę domową w Libanie w 1976 roku. Spośród tworzących międzynarodowe oddziały wojsk na czas stawił się jedynie kontyngent z Syrii, natomiast Arabia Saudyjska, Sudan, Jemeńska Republika Arabska i Ludowo‑Demokratyczna Republika Jemenu zwlekały z wypełnieniem swoich zobowiązań.

Wewnętrzne spory spowodowały, że liga nie była w stanie jednomyślnie zareagować na agresję Iraku przeciw Kuwejtowi w 1990 roku. Głosowanie na forum okazało się całkowitą porażką i ukazało przepaść między interesami różnych państw arabskich. Agresora potępiło jedynie 12 spośród 20 państw uczestniczących w konferencji w Kairze.

Nowszym przykładem działań Ligi Arabskiej była podjęta w 2011 roku próba złagodzenia konfliktu politycznego w Syrii w celu zapobieżenia wybuchowi wojny domowej. Organizacja przedstawiła władzom tego kraju plan pokojowy, który przewidywał wstrzymanie działań armii syryjskiej przeciwko pokojowym uczestnikom demonstracji antyrządowych, uwolnienie więźniów politycznych i rozpoczęcie dialogu z opozycją. Syryjskie władze zaakceptowały to rozwiązanie, w efekcie Liga Państw Arabskich wysłała obserwatorów w celu monitorowania realizacji planu pokojowego. Misja ta jednak zakończyła się porażką. Zdaniem organizacji rząd syryjski nie wywiązał się ze swoich zobowiązań. W odpowiedzi Syria została zawieszona w prawach członka LPA, a pozostałe należące do niej państwa nałożyły na władze syryjskie sankcje ekonomiczne. Konflikt polityczny w Syrii przekształcił się ostatecznie w wojnę domową.

Unia Afrykańska (UA)

Liczba państw: 55

Obszar działania: Afryka

Pierwszą próbę integrację państw afrykańskich podjęto w 1963 roku, kiedy powołana została Organizacja Jedności Afrykańskiej. Zasadniczymi celami jej działania były m.in.: umacnianie jedności i solidarności państw afrykańskich, koordynowanie i pogłębianie ich współpracy, obrona ich suwerenności, integralności terytorialnej i niepodległości oraz popieranie współpracy międzynarodowej na postawie Karty Narodów Zjednoczonych. Pierwszym i zarazem najpoważniejszym problemem, z jakim musiała się zmierzyć organizacja, był jednak kolonializm. Gdy rozpoczynała swoją działalność, aż 15% terytorium afrykańskiego wciąż znajdowało się pod panowaniem kolonialnym państw europejskich. Za pośrednictwem specjalnego Komitetu Wyzwolenia OJA zdołała przeprowadzić wiele inicjatyw, które w efekcie przyczyniły się do całkowitej dekolonizacji Afryki.

Organizację Jedności Afrykańskiej zastąpiła utworzona w 2002 roku Unia Afrykańska. Stała się ona organizacją regionalną, do której należą wszystkie państwa Afryki. UA stanowi forum współpracy państw regionu – w wymiarze politycznym, wojskowym i ekonomicznym. Najważniejszym jej organem jest Zgromadzenie Unii Afrykańskiej, w którego skład wchodzą przywódcy wszystkich państw członkowskich. Instytucja ta zbiera się co najmniej raz w roku i co do zasady podejmuje decyzje w drodze jednomyślności.

W ramach UA funkcjonuje Rada Pokoju i Bezpieczeństwa – organ decyzyjny, składający się z 15 państw wybieranych na określoną kadencję (10 państw na dwuletnią i 5 na trzyletnią). Do zadań Rady należy m.in. zapobieganie konfliktom, podejmowanie działań przeciwko polityce państw prowadzącej do aktów ludobójstwa, ustanawianie misji pokojowych oraz realizacja wspólnej polityki obronnej UA. Rada Pokoju i Bezpieczeństwa może nałożyć sankcje na kraj członkowski, w którym doszło do niekonstytucyjnego przejęcia władzy, a także wystąpić z wnioskiem o interwencję militarną w państwie Afryki, w którym dochodzi do najcięższych zbrodni.

Jednym z przykładów działań Unii Afrykańskiej jest misja w Somalii. W kraju tym od 1991 roku trwa wojna domowa – od tego czasu Somalia określana jest jako państwo upadłepaństwo upadłepaństwo upadłe. W roku 2007 Unia Afrykańska utworzyła Misję Unii Afrykańskiej w Somalii (AMISON). Jej celem miało być utrzymywanie pokoju, ochrona instytucji państwowych oraz wsparcie dla operacji humanitarnych. AMISON działa na podstawie rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ, a największym jej wyzwaniem byli islamscy rebelianci z organizacji Al‑Szabab, będącej regionalną gałęzią Al‑Kaidy. W 2011 roku siły misji, wspierane przez żołnierzy z Kenii i Etiopii przeprowadziły serię operacji militarnych przeciwko terrorystom z tego ugrupowania.

Słownik