Struktura agrarna obejmuje podział liczby gospodarstw rolnych lub gruntów użytkowanych rolniczo według form własności (struktura własnościowa lub ustrój rolny) i klas wielkościowych (struktura wielkościowa lub obszarowa). Często uwzględnia się także liczbę działek składających się na jedno gospodarstwo (stopień rozdrobnienia gruntów). Biorąc pod uwagę kryterium własności gospodarstw rolnych, można podzielić je na cztery zasadnicze grupy: wspólnegospodarstwa wspólnewspólne, indywidualnegospodarstwa indywidualneindywidualne (prywatne), społecznegospodarstwa społecznespołeczne (państwowe) i spółdzielczegospodarstwa spółdzielczespółdzielcze. Gospodarstwa wspólne są własnością określonej społeczności. Są one typowe dla zacofanych społeczeństw żyjących w izolacji. Niski poziom wiedzy, a także duży stopień przyzwyczajenia do gruntów przejawiający się ich przekazywaniem z pokolenia na pokolenie sprawiają, że odznaczają się one niską efektywnością i mają charakter tradycyjny. Forma ta występuje w krajach najsłabiej rozwiniętych: afrykańskich, latynoamerykańskich, Azji Południowo‑Wschodniej i w państwach Oceanii. Jest charakterystyczna dla społeczeństw zbieracko‑łowieckich (np. Buszmenów i Hotentotów), a także pasterskich (np. dla ludów koczowniczych Azji Środkowej). Przyczyn występowania tej formy władania ziemią na wymienionych obszarach należy upatrywać we wspólnym pozyskiwaniu ziemi przez dawne plemiona, przede wszystkich na drodze wypalania lasów. Rozwojowi rolnictwa najbardziej sprzyja własność indywidualna, która występuje w krajach europejskich, amerykańskich, w Australii, Nowej Zelandii, Japonii, Korei Południowej i często w Indiach. W obrębie tej kategorii wyróżnia się: gospodarstwa dzierżawione, wielką własność ziemską i drobną własność prywatną. O pierwszej z nich mówi się wtedy, gdy właściciel na określony czas odstąpi władanie ziemią innym osobom, w zamian za świadczenia pieniężne, usługowe czy pozyskane płody rolne. Występuje ona w wielu krajach europejskich oraz w Japonii. Pewną odmianą własności dzierżawionej są hacjendy występujące w Ameryce Południowej, Europie Środkowej i częściowo w Afryce. Rolnicy, którzy pracują na polu właściciela, mogą użytkować na swoje potrzeby niewielki fragment tych gruntów. Wielka własność ziemska obejmuje latyfundialatyfundialatyfundia i plantacjeplantacjeplantacje. Pierwsze z nich są ukierunkowane na hodowlę zwierząt i występują najczęściej w Brazylii i Argentynie. Ich właściciele przekazali ziemię we władanie chłopom, czerpiąc z tego korzyści. Natomiast w drugim typie dominuje produkcja roślinna i jest on charakterystyczny dla krajów Ameryki Środkowej oraz Azji Południowej i Południowo‑Wschodniej. Wymagają one sporego nakładu pracy, lecz przynależność do dużych spółek i koncernów gwarantuje duże zyski. Z kolei drobna własność prywatna (mikrofundiamikrofundiamikrofundia) dotyczy gospodarstw prywatnych (rodzinnych lub najemnych), najczęściej o niewielkiej powierzchni.

R1PfiAEuiA3q8

Ilustracja przedstawia widoczne z lotu ptaka gospodarstwo rolne w Szwecji. Jest ono otoczone zielonymi łąkami oraz lasami. Składa się ono z żółtych i brązowych fragmentów pola.

Rzj8LcRBGuPYH

Fotografia kolorowa przedstawia plantację bananowca. Rośliny są wysokie i smukłe, mają cienkie pożółkłe łodygi oraz kilka zielonych, długich liści na szczycie. W tle widać niebo.

RdglMmCM0nQvq

Zdjęcie przedstawia plantację winnej latorośli w Australii. Między rzędami roślin widać drogę porośniętą trawą i dmuchawcami. Po bokach niskie zielone krzaki przywiązane do cienkich plastikowych rurek wbitych w ziemię. Wszystko odgrodzone jest od drogi po obu stronach drutem kolczastym zamocowanym do wkopanych drewnianych pali. W tle widać tereny górzyste a na nich łąki.

Gospodarstwa społeczne zostały upowszechnione na szeroką skalę w wyniku rewolucji październikowej w 1917 roku. Nastąpiło wtedy upaństwowienie ziemi odebranej rodzinie carskiej i właścicielom ziemskim, a następnie kolektywizacja, która polegała na łączeniu gruntów w wielkie gospodarstwa. Ten typ własności był (lub jest nadal) charakterystyczny w krajach mających przeszłość komunistyczną: w Rosji, Chinach, Wietnamie, Mongolii, Korei Północnej, na Kubie, Białorusi czy Ukrainie. W Polsce występowały one formalnie do 1995 roku jako Państwowe Gospodarstwa Rolne (PGR). Przejęte przez państwo grunty po dawnych PGR‑ach zostały sprzedane lub wydzierżawione. W Rosji natomiast występowały sowchozy i kołchozy. Pierwsze z nich stanowiły przejmowane przez państwo gospodarstwa należące do cara i wielkich właścicieli ziemskich, a drugie – należące do indywidualnych właścicieli, którzy musieli pracować dla państwa. Ostatnią formą władania ziemią jest własność spółdzielcza. Polega ona na współpracy rolników indywidualnych, celem zmniejszenia kosztów produkcji i zwiększenia dochodowości gospodarstw, w wyniku samodzielnej organizacji wszystkich procesów produkcyjnych i sprzedaży, takich jak kapitał, maszyny czy grunt. W ten sposób wszystkie koszty ponoszone na drodze od rolnika do klienta zostają wewnątrz spółdzielni. Są one typowe dla krajów wysoko rozwiniętych położonych w zachodniej i północnej Europie, a także dla Indii.

RXYcxUh9KlBho

Zdjęcie przedstawia pozostałości po PGR w Grabowie. Są otoczone łąkami i mokradłami oraz nielicznymi drzewami; prowadzi do nich gruntowa droga. PGR składa się z pojedynczych domów mieszkalnych i pozostałości po budynkach gospodarczych.

Jeżeli chodzi o strukturę wielkościową, to duże gospodarstwa odznaczają się wyższą opłacalnością, ponieważ mogą wytworzyć więcej produktów rolnych przy mniejszych nakładach. Największe gospodarstwa rolne (powyżej 100 ha) są charakterystyczna dla: Australii (średnia powierzchnia gospodarstwa rolnego - 3700 ha), Republiki Południowej Afryki (1300 ha), Argentyny (470 ha), Kanady (250 ha) czy USA (190 ha). Gospodarstwa o średniej wielkości (30‑100 ha) występują w krajach Europy Zachodniej: Wielkiej Brytanii (108 ha), Danii (36 ha), Francji (26 ha), Niemczech (28 ha). Przewaga małych i bardzo małych gospodarstw występuje w Afryce, Azji Wschodniej, Południowej i Południowo‑Wschodniej (większość gospodarstw rolnych ma powierzchnię od 1 do 10 ha). Wysokie wartości wskaźnika przyrostu naturalnego w regionach tych powodują duże rozdrobnienie gospodarstw rolnych. Podobne wartości występują w krajach Europy Środkowej i Południowej. Względnie wysokimi wartościami analizowanego wskaźnika cechują się kraje skandynawskie, a także Wielka Brytania i Irlandia, lecz tam wśród gruntów rolniczych duży odsetek stanowią użytki zielone (łąki, pastwiska).

Słownik