Narodziny humanizmu w filozofii

W V w. p.n.e. doszło do istotnej zmiany problematyki filozoficznej. Stracił na znaczeniu dotychczasowy przedmiot dociekań – przyroda, zaś na pierwszy plan wysunął się człowiek. Ta nowa filozofia miała charakter humanistyczny – skupiała się na człowieku i jego działalności. Jej głównymi dyscyplinami stały się etykaetykaetyka, zajmująca się moralnością, czyli obyczajami, ludzkim charakterem i praktycznymi zasadami zachowania się wobec innych ludzi, antropologia filozoficzna, zajmująca się naturą człowieka, filozofia polityki, filozoficzna refleksja nad sztuką oraz retoryka. Na pierwszy plan wysunęły się wtedy dwa pytania: kim jest człowiek? (to pytanie antropologiczne) oraz: jak powinien postępować (pytanie etyczne) i w jaki sposób może stać się dobrym obywatelem. Owa praktycznie zorientowana filozofia pojawiła się w Atenach. Miało to związek z przemianami kulturowymi, które zaszły w tym greckim polis.

Wcześniej życie Greka regulował tradycyjny model kultury arystokratycznej. Pozycja i rola społeczna, jaką miał do odegrania człowiek, zależała od urodzenia. To właśnie dobrze (czyli szlachetnie) urodzeni decydowali o życiu państwa i losach współobywateli. Wzory zachowań dostarczała im tradycja, a konkretnie – opowieści mityczne, w szczególności pod postacią eposów heroicznych opowiadających o losach bohaterów: Achillesa, Odyseusza, Heraklesa. Człowiekowi nie przychodziło do głowy rozmyślać nad moralnością, a nawet nie powinien był tego robić. Zamiast tego należało naśladować wzorce męstwa i odwagi, wyznaczone przez mitycznych władców i wojowników.

RAdRPIxmdITmq1

Zdjęcie przedstawia marmurowe popiersie. To popiersie mężczyzny. Mężczyzna jest dojrzały. Spod hełmu wystają mu pukle włosów. Jego twarz okala gęsta, kręcona broda.

Kres kultury wojowniczo‑żołnierskiej nastąpił pod wpływem zmian politycznych, których dokonał ateński polityk i przywódca ludu Perykles w V w. p.n.e. Pod wpływem zapoczątkowanej przez niego demokratyzacji życia publicznego straciło na znaczeniu dobre urodzenie. O roli, jaką obywatel Aten mógł odgrywać w życiu publicznym, decydowały odtąd posiadane przez niego umiejętności i wiedza. Ta nowa sytuacja postawiła pod znakiem zapytania znaczenie tradycyjnych wartości: cnotycnotacnoty – dzielności, prawdy, dobra. Pojawiła się konieczność ustalenia ich znaczenia.

Zmienił się jednak kontekst. Wartości etyczne przestały być związane z tradycyjnymi rolami społecznymi, lecz odnosiły się do codziennego życia obywateli Aten, zarówno działalności publicznej, jak i sfery prywatnej. Uczestnictwo w życiu publicznym szerokich kół obywateli zmieniło również pozycję samych filozofów. Edukacja, prowadzona wcześniej w domach arystokratów, stała się przedmiotem zainteresowania ogółu ateńczyków, którzy potrzebowali szczególnie umiejętności skutecznego przemawiania (retorykaretorykaretoryka), by brać udział w życiu politycznym. Potrzeba wiedzy stworzyła grunt pod działalność nauczycieli retoryki, erystyki, historii, gramatyki oraz filozofii. Taka była geneza powstania humanistycznego okresu rozwoju filozofii.

Sofiści i Sokrates

RAftMbYFrhRBM1

Obraz przedstawia scenę rodzajową. W ogrodzie znajduje się czterech mężczyzn. Jeden z nich stoi. Jest starszy, siwobrody. Zdaje się mówić coś do młodego mężczyzny, którego ma przed sobą. Ma wyciągnięte ręce przed siebie. Będący przed nim mężczyzna klęczy. Przygląda się mówiącemu. Scenie przygląda się kolejnych dwóch mężczyzn. Są oni po prawej stronie mówcy.

Pierwszymi przedstawicielami humanistycznego okresu rozwoju filozofii w Grecji byli sofiści. Nie stanowili oni jednolitej szkoły filozoficznej. Sami określali się mianem nauczycieli, którzy odpowiadali na nową potrzebę wiedzy – przygotowywali do życia publicznego. Uczyli więc tego, co w życiu publicznym może się przydać – retoryki, polityki, etyki, historii, gramatyki. Nie dążyli jednak do tego, by zaszczepić w swoich uczniach określone poglądy etyczne czy polityczne, lecz by nauczyć ich skutecznego posługiwania się tymi umiejętnościami i osiągania własnych celów w polityce. Wartości etyczne i prawda były tym celom podporządkowane – stąd nauki sofistów prowadziły w filozofii do relatywizmurelatywizmrelatywizmu.

Sokrates, filozof działający w Atenach w tym samym czasie, co pierwsi sofiści, a więc w V w. p.n.e., również poświęcił się refleksji antropologicznej i aksjologicznej. Nie wykonywał żadnego zawodu, tylko przechadzał się po mieście i wdawał z Ateńczykami w rozmowy na temat znaczenia pojęć takich jak sprawiedliwość, równość i im podobne. W przeciwieństwie do sofistów Sokrates nie określał się mianem nauczyciela, lecz miłośnika mądrości. Sądził bowiem, że skoro sam niczego nie wie, nie może też niczego uczyć. Zadanie filozofa polegało jego zdaniem na obcowaniu z mądrymi ludźmi i na wspólnym dochodzeniu do znaczenia pojęć, które dla każdego człowieka powinny być istotne. Podczas gdy sofiści posługiwali się retoryką, przygotowując swoich uczniów do debat na forum publicznym, metodą Sokratesa był dialog – żywa rozmowa z drugim człowiekiem. Rozmowa Sokratesa miała na celu nie przekonanie oponenta do swoich racji, lecz wspólne osiągnięcie prawdy poprzez stopniowe odrzucanie w rozmowie fałszywych mniemań.

Z czego wynikała ta różnica? Sokrates i sofiści zajmowali odmienne stanowiska wobec zmiany kulturowej dokonującej się w owym czasie w Atenach. Zatarcie znaczenia tradycyjnych wartości dla sofistów oznaczało, że wartości w ogóle są względne i można je podporządkować interesom jednostki. Z kolei Sokrates był przekonany, że filozofia powinna przeciwstawić się wszechobecnej względności i na drodze rozumu dążyć do ustalenia jednego, niezależnego od okoliczności i prawdziwego znaczenia pojęć etycznych. Spór Sokratesa z sofistami był więc sporem relatywizmu z absolutyzmem etycznymabsolutyzm etycznyabsolutyzmem etycznym.

Relatywizm etyczny sofistów

Zadanie, które stawiali sobie sofiści – nauczać, w jaki sposób przekonać słuchaczy do dowolnej tezy – prowadziło w konsekwencji do relatywizmu, czyli przekonania, że wszelkie wartości są względne. Co w praktyce oznaczał relatywizm sofistów?

To właśnie uznanie cnoty za umiejętność praktyczną, a w związku z tym – uznanie, że jedynym kryterium cnoty jest skuteczność, prowadzi sofistów do relatywizmu w stosunku do wartości moralnych. Oznacza to bowiem, że żadne z pojęć moralnych nie posiada znaczenia samo w sobie: np. nie istnieje sprawiedliwość sama w sobie, lecz tylko to, co uchodzi za sprawiedliwe w różnych państwach – „sprawiedliwość w Atenach”, „sprawiedliwość w Koryncie” itd.

Absolutyzm moralny Sokratesa

Jedną z uwag krytycznych, z jakimi spotkał się relatywizm etycznyrelatywizm etycznyrelatywizm etyczny sofistów, było to, że zastępowali oni pytanie „jak mam żyć?” pytaniem „gdzie mam żyć?”. Zgodnie z tym zarzutem sofiści nie potrafili odpowiedzieć na podstawowe pytanie, które stawia sobie człowiek – co powinien robić, aby żyć dobrze. Zamiast tego oferowali wiedzę o tym, co w różnych państwach uznawane jest za dobre, oraz umiejętność skutecznego dostosowania się do tych norm.

Natomiast Sokratesa interesowało właśnie to, jak powinien postępować człowiek, by czynić dobrze niezależnie od okoliczności. Uważał, że jedynym celem człowieka powinna być troska o własną duszęduszaduszę. Należy według niego podejmować tylko takie działania, które są dobre dla duszy, zaś powstrzymywać się od tych, które mogą jej szkodzić. Nie ma przy tym znaczenia, czy działania te są zgodne z obowiązującymi prawami, czy nie, ani też czy uzyskują aprobatę innych ludzi, jeśli są zgodne z samowiedzą. Sokrates wyraźnie nie zgadzał się z relatywizmem sofistów. Twierdził, że aby postępować dobrze i sprawiedliwie, należy poznać znaczenie pojęć dobra i wiedzy. Zło bierze się zdaniem Sokratesa z niewiedzy – z tego, że ludzie nie wiedzą, co jest dobre, choć wydaje im się inaczej. Dzięki filozofii, uprawianej metodą rozmowy, człowiek może jednak dojść do znaczenia pojęć etycznych, które jest zgodne z rozumem. Ktoś, kto posiada taką wiedzę, musi postępować dobrze – wiedza jest bowiem według Sokratesa tożsama z cnotą. Ten pogląd nazywany jest intelektualizmem etycznymintelektualizm etycznyintelektualizmem etycznym.

Kluczowe dla Sokratesa było przekonanie, że pojęcia, które odnoszą się do wartości moralnych: dobro, sprawiedliwość itd., mają jedno prawdziwe, niezależne od okoliczności znaczenie. W odróżnieniu od sofistów Sokrates stał więc na stanowisku absolutyzmu etycznego. Niezależnie od tego, w jaki sposób ludzie używają pojęć sprawiedliwości, dobra i im podobnych, istnieje wiedza o wartościach samych w sobie. Kierując się tą wiedzą, człowiek kieruje się w swoim życiu cnotą.

Antropologia Sokratesa

W jaki sposób człowiek rozmawiający z drugim człowiekiem poznaje dobro i sens innych wartości moralnych? Sokrates uważał, że człowiek posiada już tę wiedzę, lecz o niej nie pamięta. Umiejętnie prowadzona rozmowa jest środkiem, który pozwala mu tę zapomnianą wiedzę sobie uświadomić (metoda majeutycznametoda majeutycznametoda majeutyczna). Wiedza ta znajduje się w duszy (psyche) człowieka. Poznanie jest więc aktem autorefleksji – by dowiedzieć się, czym jest dobro, człowiek musi znaleźć tę odpowiedź w sobie. Co to znaczy? Sokrates utożsamiał duszę z rozumem, a zatem dobre i sprawiedliwe będzie to, co w takim badaniu okaże się z nim zgodne. Cnota jest, jak pamiętasz, wiedzą, którą poznaje dusza. Człowiek, który wie, czym jest dobro, żyje zatem zgodnie z cnotą – a więc z samym sobą.

RHAJSaRJC4vY1

Rysunek przedstawia scenę rodzajową. W antycznym wnętrzu znajduje się grupa ludzi. W centralnej części rysunku stoi starszy mężczyzna. W prawej ręce trzyma duży kielich. Zgromadzeni wokół niego ludzie przyglądają się temu. Część z nich jest zrozpaczona.

Etyka Sokratesa nie dostarcza konkretnych, praktycznych odpowiedzi na pytanie „jak żyć”, lecz raczej przedstawia autorefleksję nad znaczeniem podstawowych pojęć etycznych jako zadanie, któremu warto poświęcić swoje życie. Wiedza, do której każdy człowiek powinien dążyć, nie jest niemożliwa, lecz na pewno trudna do osiągnięcia. W rozstrzyganiu konkretnych dylematów etycznych pomagał Sokratesowi nie tylko rozum, ale również daimoniondaimoniondaimonion. Był to pochodzący od bogów głos wewnętrzny Sokratesa, który powstrzymywał go przed niewłaściwym działaniem (według Platona) lub doradzał, co powinien robić (według KsenofontaKsenofont z AtenKsenofonta). Daimonion interpretowany jest jako sumienie, a dla nas istotne jest, że etyka Sokratesa opierała się na koncepcji człowieka posiadającego rozumną duszę. Pojęcie daimoniona odwoływało się również do boskiego, a więc niezmiennego, porządku.

Człowiek naturalny sofistów

Sokratejska koncepcja człowieka opierała się na przekonaniu, że – zgodne z cnotą – moralne działanie leży w naturze człowieka, a zło wynika z tego, że ludzie nie dość dobrze poznali swoją naturę. Sofiści głosili odmienny pogląd. Stworzyli mianowicie koncepcję człowieka naturalnego. Życiu zgodnemu z naturą obca jest wszelka moralność. Człowiek naturalny, nieograniczony żadnymi powinnościami, kieruje się tylko i wyłącznie własnym interesem. Jednakże to właśnie ów egoistyczny interes sprawił, że ludzie zdecydowali się połączyć z innymi i stworzyć zasady, które ograniczą wszechobecną i nieuniknioną w naturze agresję. Moralność jest zatem niczym innym jak umową między ludźmi, którzy rezygnują ze swoich naturalnych skłonności (ten pogląd nazywany jest konwencjonalizmemkonwencjonalizmkonwencjonalizmem). Etyka Sokratesa była z kolei uniwersalistyczna – opierała się na wspólnym każdemu człowiekowi pojęciu duszy. Pogląd ten łączył się z absolutyzmem – wywiedzione z duszy pojęcia moralne miały mieć stałe, niezmienne i niezależne od okoliczności znaczenie. Tymczasem relatywizm etyczny sofistów wynikał z innej koncepcji człowieka. Moralność była w jej świetle czymś obcym naturze człowieka – umową, której człowiek podporządkowywał się w imię własnego bezpieczeństwa tworząc polis i która, w związku z tym, obowiązywała tylko w jego granicach.

Słownik