Przeczytaj
Wielka Brytania
Premier rządzi, parlament uchwala, królowa panuje
Brytyjski ustrój ukształtował się po tzw. chwalebnej rewolucji (1688 r.) i na pierwszym miejscu w systemie władzy stawiał nie monarchę, ale parlament i stojącego na czele rządu premiera. Co ważne, premier był odpowiedzialny przed większością parlamentarną, a nie przed królem. Dziś zasada ta jest powszechna niemal na całym świecie, ale wykuta została właśnie w praktyce systemu brytyjskiego.
Wielka Brytania nigdy nie doczekała się spisanej konstytucjikonstytucji i ominęły ją XIX‑wieczne rewolucje, nie znaczy to jednak, że jej ustrój nie ulegał w tym czasie zmianom. Ciągły nacisk na demokratyzację życia politycznego zaowocował trzema wielkimi reformami prawa wyborczego (w latach 1832, 1867 i 1884), które zwiększyły grono uprawnionych do głosowania, a także zniosły część przywilejów arystokracji i przewagę wielkiej burżuazji w parlamencie. Wybory odbywały się tylko do Izby Gmin; izba wyższa, zwana Izbą Lordów wciąż była dziedziczna, a realne znaczenie straciła dopiero po reformie z roku 1911. Po 1884 r. prawo głosu miało już ok. 60 proc. dorosłych mężczyzn. Wciąż jednak odmawiano tego prawa kobietom – o jego zdobycie na przełomie XIX i XX w. walczył ruch sufrażystek, ale ich postulaty zostały spełnione dopiero po I wojnie światowej.
Julia Abercromby, Portret królowej Wiktorii, 1883 r.
W roku 1708 królowa Anna Stuart po raz ostatni odmówiła podpisania ustawy parlamentarnej. Jej następcy na tronie brytyjskim nie podważali już woli parlamentu, a władza królewska mocno osłabła. Były to czasy niemieckiej dynastii hanowerskiej (1714–1901), której przedstawiciele nadszarpnęli wyraźnie autorytet monarchii. Przywróciła go dopiero ostatnia z tej dynastii królowa Wiktoria, która dzięki swemu poczuciu obowiązku i poszanowaniu ram ustrojowych zdobyła uznanie Brytyjczyków. Jej długie panowanie (1837–1901) zyskało miano epoki wiktoriańskiej, a królowa została nawet obwołana cesarzową.
Wymień dwie główne partie, które najczęściej formowały rząd.
Francja
II Cesarstwo
W wyniku rewolucji lutowej, która w 1848 r. rozpoczęła Wiosnę Ludów, Francja ponownie stała się republiką, choć na krótko. Wkrótce prezydentem, a potem cesarzem (w 1852 r.) został Ludwik Napoleon Bonaparte – bratanek Napoleona I, który panował jako Napoleon III. Był on zręcznym politykiem; po zamachu z 2 grudnia 1851 r. umocnił swoją władzę dzięki przeprowadzeniu plebiscytów, w których wyborcy wyrażali poparcie dla Bonapartego. Jedno z osiągnięć rewolucji 1848 r. zachowano: głosowanie powszechne mężczyzn. Nie oznaczało to jednak demokracji: rząd odpowiadał nie przed obieralnym parlamentem, jak w Wielkiej Brytanii, ale przed cesarzem. Wybieralne Ciało Prawodawcze miało niewielkie kompetencje, a manipulacja okręgami wyborczymi oraz Senat pochodzący z nominacji cesarskiej dawały Napoleonowi swobodę rządzenia. II Cesarstwo było opresyjne: zwalczało opozycję i niezależną prasę, choć z czasem złagodziło nieco tę politykę. Zniknęło nagle z kart historii, gdy w wojnie z Prusami cesarz Napoleon III poniósł druzgocącą klęskę i w 1870 r. dostał się do niewoli.
III Republika
Nowa Republika powstała „przypadkiem”: niespodziewana klęska Napoleona III otworzyła drogę zmianom, ale do władzy doszli zwolennicy monarchii. W otoczonym przez Prusaków Paryżu stłumiono ludowy bunt Komuny Paryskiej, wydawało się więc, że sympatycy republiki są w odwrocie. Monarchiści byli jednak podzieleni i gdy republikanie zdobyli przewagę w Izbie Deputowanych, uchwalili konstytucję (1875 r.). Zgodnie z nią na czele państwa stał wybierany na siedmioletnią kadencję prezydent, który w teorii był też szefem rządu. Zależność rządu od parlamentu nie była jasno wyrażona, ale z czasem utrwaliła się taka praktyka. Tak więc Francuzi, podobnie jak Brytyjczycy, mogli głosować i decydować, kto będzie nimi rządził. W wyborach powszechnych wszyscy mężczyźni (z wyjątkiem czynnych zawodowo wojskowych) wybierali Izbę Deputowanych. Natomiast druga izba, czyli Senat, wybierana była przez kolegia wyborcze złożone z przedstawicieli władz lokalnych i urzędników. Połączone izby tworzyły Zgromadzenie Narodowe, które powoływało prezydenta. System ten, z niewielkimi zmianami, przetrwał aż do roku 1940.
Horace Vernet, Marszałek Patrice Mac‑Mahon, 1860 r.
Pochodzący z Irlandii gen. Patrice Mac‑Mahon za zwycięstwa w wojnie z Austrią został mianowany przez Napoleona III marszałkiem i diukiem Magenty (Marny). Był zagorzałym monarchistą i gdy po upadku cesarstwa został tymczasowym prezydentem republiki (1873 r.), usiłował przywrócić we Francji królestwo. Problem stanowiła jednak osoba monarchy: legitymiści chcieli, by był nim przedstawiciel głównej linii Burbonów, umiarkowani woleli mniej znienawidzonych Orleanów, z kolei najmniej liczni byli zwolennicy Bonapartów. Spory pomiędzy tymi frakcjami oraz upór najpoważniejszego z kandydatów – Burbona, który nie zamierzał uznać trójkolorowej flagi – spowodowały, że republikanie zdobyli w końcu w parlamencie przewagę. Mac‑Mahon podał się do dymisji, a wraz z jego ustąpieniem utarła się zasada, że rząd musi mieć poparcie większości w Izbie Deputowanych.
Niemcy
Parlamentaryzm limitowany
Jeszcze przed zjednoczeniem Niemiec Prusy stały się krajem konstytucyjnym. W 1848 r. na fali wydarzeń Wiosny Ludów król Wilhelm Fryderyk IV został zmuszony do przyjęcia konstytucji. Po upadku rewolucji zamienił ją na bardziej konserwatywną (1850 r.). Na jej mocy powołano dwuizbowy parlament: Izbę Panów, w której zasiadali arystokracja i członkowie mianowani przez króla, oraz Izbę Posłów, do której wybory były powszechne (dla mężczyzn powyżej 21. roku życia), ale nie równe. Parlament nie miał zresztą za wiele do powiedzenia, a król nie respektował skromnych jego uprawnień, zawartych w konstytucji.
Po zjednoczeniu Niemiec, zgodnie z przyjętą w 1871 r. konstytucją, na czele państwa stał cesarz i jednocześnie król pruski, który posiadał silną pozycję – Wilhelm II szczycił się tym, że nawet nie czytał ustawy zasadniczej. W praktyce jednak był ograniczony przez urzędników Rzeszy i generalicję. Pierwszym zaś urzędnikiem był kanclerz Rzeszy, który w zasadzie tworzył jednoosobowy rząd odpowiedzialny przed cesarzem, a nie przed parlamentem. Przedstawiciele krajów związkowych zbierali się w Radzie Związkowej (Bundesrat), która przedkładała parlamentowi projekty ustaw. Parlament (Reichstag) był jednoizbowy, wybierany w głosowaniu powszechnym (mężczyzn powyżej 24. roku życia), bezpośrednim, równym i tajnym. Była to ordynacjaordynacja niezwykle demokratyczna nie tylko jak na standardy państw niemieckich, ale także całej Europy. W praktyce jednak Reichstag nie miał szerokich uprawnień: nie mógł kontrolować poczynań kanclerza, nie posiadał inicjatywy ustawodawczej, a najważniejsze uprawnienie dotyczyło budżetu Rzeszy. Mimo ograniczeń ustrojowych parlament odgrywał znaczącą rolę jako forum wymiany ogólnopaństwowej myśli politycznej, a fakt, że pochodził z powszechnych wyborów, dodawał mu znaczenia.
Mapa II Rzeszy 1871–1918. Próby oddolnego zjednoczenia Niemiec jako monarchii parlamentarnej nie powiodły się, a kanclerz Otto von Bismarck zrealizował swój scenariusz zdominowania reszty państw niemieckich przez Prusy. Ustrój nowo powstałego cesarstwa (1871 r.) był więc w swym duchu „pruski”. II Rzesza Niemiecka powstała jako związek państw – nie usunięto części niezależnych dotąd królów i książąt, którzy zachowali w swoich krajach lokalne rządy oraz sejmy. Wspólne były polityka zagraniczna i sprawy wojskowe. Jednak przewaga Prus była bezwzględna, co dobrze ilustruje powyższa mapa.
Wskaż na mapie tereny, które przed 1795 r. leżały w granicach Rzeczypospolitej.
Austro‑Węgry
Wiele krajów, dwa rządy, jeden władca
W połowie XIX w. przemiany ustrojowe nie ominęły również monarchii habsburskiej, która w odróżnieniu od pozostałych mocarstw europejskich nie powstała wokół jednego, dominującego narodu. Ta specyfika odcisnęła piętno na ustroju państwa.
Austro‑Węgry jako państwo dualistyczne miały dwie konstytucje i dwie formy rządów. Na Węgrzech od 1867 r. obowiązywała konstytucja przywrócona z roku 1848. W imieniu króla rządził premier wraz z rządem, odpowiedzialny przed Izbą Reprezentantów (izbą niższą parlamentuizbą niższą parlamentu). Ta ostatnia pochodziła wprawdzie z wyborów, ale prawa wyborcze miała wąska, głównie węgierska elita (stanowiąca ok. 6 proc. ludności), która mogła pochwalić się odpowiednim majątkiem, zawodem lub pozycją społeczną. Wyższą Izbę Magnatów tworzyli arystokracja rodowa, wyżsi urzędnicy i przedstawiciele hierarchii kościelnej oraz mianowani przez króla dożywotni parowie. Cały system był niezwykle konserwatywny i jego głównym celem było zachowanie przewagi szlachty nad resztą społeczeństwa oraz Węgrów nad mniejszościami etnicznymi.
Część austriacka była bardziej zróżnicowana, a poszczególne kraje składowe miały mniejszą lub większą autonomię. Obowiązywała tzw. konstytucja grudniowa z 1867 r. Zgodnie z nią parlament, zwany Radą Państwa, był dwuizbowy. Wyższa Izba Panów składała się z dziedzicznej arystokracji i mianowanych przez cesarza członków. Niższa Izba Posłów była wybierana w skomplikowanym systemie kurialnymsystemie kurialnym (istniały cztery kurie: właścicieli ziemskich, przemysłowców, miast i wiejska), w którym każda klasa społeczna danego kraju wybierała własnych posłów. Prawa wyborcze przysługiwały tylko zamożniejszej części społeczeństwa. Wprawdzie w 1896 r. dodano piątą kurię dla wszystkich mężczyzn powyżej 24. roku życia i w ten sposób wybory stały się powszechne (dla mężczyzn), jednak nie były równe, ponieważ najbogatsi wybierali proporcjonalnie najwięcej posłów.
Autor nieznany, Wiedeń po upadku powstania w październiku 1848 r.
Okres Wiosny Ludów (1848–1849) był bardzo ciężki dla Cesarstwa Austriackiego, które z trudem przywróciło spokój w swych granicach. Przez następne 20 lat w państwie ścierały się tendencje odśrodkowe i centralistyczne, demokratyczne i absolutystyczne. Ostatecznie zakończyło się to ustanowieniem w 1867 r. monarchii dualistycznej: Austro‑Węgier. Cesarz Franciszek Józef (1848–1916) wyszedł z tej batalii obronną ręką, zachowując sporo władzy i autorytetu. Pozwoliło to utrzymać jedność państwa do jego śmierci, ale jak się okazało – niewiele dłużej.
Rosja
Pod władzą samodzierżawia
Cesarstwo Rosyjskie najbardziej pod względem politycznym i gospodarczym odstawało od innych mocarstw europejskich. Choć po despotycznych rządach cara Mikołaja I (1825–1855) władzę objął bardziej liberalny i skłonny do reform Aleksander II (1855–1881), to Rosji daleko było do państwa konstytucyjnego. Obok zniesienia poddaństwa chłopów w 1861 r. jedną z najważniejszych reform Aleksandra było wprowadzenie samorządności – ziemstw, których władze były wybieralne (1864 r.). Wybory odbywały się w systemie kurialnym, oddzielnie głosowali ziemianie, miasta i gminy wiejskie, a system faworyzował tych pierwszych. Ziemstwa były pierwszą instytucją, która dawała społeczeństwu rosyjskiemu namiastkę demokracji. Decydowały o drogach, szkolnictwie czy opiece lekarskiej danego okręgu (guberni lub powiatu), czasami też zgłaszały do dworu swoje uwagi, choć w stolicy najczęściej je ignorowano.
Dalsze reformy zahamowało zabójstwo cara Aleksandra II w 1881 r. Jego syn i następca Aleksander III nie popierał reform ojca. Nie weszła w życie projektowana konstytucja, która miała wprowadzić pierwszy ogólnopaństwowy organ pochodzący z wyboru, a w 1890 r. mocno ograniczono uprawnienia ziemstw. Nie lepiej działo się za rządów cara Mikołaja II (1894–1917), który choć nie miał silnej osobowości, wierzył do końca w możliwość utrzymania samodzierżawiasamodzierżawia. Sytuację zmienił jednak kryzys gospodarczy z początku XX w. połączony z klęską w wojnie z Japonią (w latach 1904–1905). Wybuchła rewolucja i car został zmuszony do ustępstw. Powołał po raz pierwszy w historii Rosji premiera i zwołał dwuizbowy parlament. Tuż przed jego zebraniem w maju 1906 r. Mikołaj II ogłosił „Zwód zasadniczych praw”, który można uznać za konstytucję carskiej Rosji, a który zmieniał ustrój państwa. Izba wyższa parlamentuIzba wyższa parlamentu, tzw. Rada Państwa, w połowie składała się z członków mianowanych przez cara, drugą połowę wybierały zaś ziemstwa i samorządy miejskie. Izba niższa, zwana Dumą, w całości pochodziła z wyborów, ale pośrednich i nierównych. Po upadku rewolucji w 1907 r. znaczenie Dumy zostało zmarginalizowane i nie pozwolono jej odegrać większej roli.
Mowa tronowa Mikołaja II podczas otwarcia I Dumy w 1906 r., Pałac Zimowy, Sankt Petersburg.
System wyborczy do Dumy był skrajnie niedemokratyczny i premiował elity najbliższe reżimowi. Mimo to I Duma zaskoczyła cara stanowczym żądaniem reformy ustroju i demokratyzacji Rosji. Mikołaj II odrzucił te postulaty i rozwiązał Dumę, jednak wobec wciąż trwającej rewolucji musiał zwołać kolejną. Choć rząd stosował terror na szeroką skalę, II Duma także stała w opozycji do caratu i żądała reform. Powtórzono manewr z rozwiązaniem izby i wyborami, tym razem jednak zmieniono ordynację tak, że w zasadzie wybierać mogli tylko ludzie wierni reżimowi. Dzięki temu III Duma przestała sprawiać Mikołajowi II kłopoty. Samodzierżawie przetrwało, ale jeszcze zaledwie 10 lat.
Jak myślisz, dlaczego Dumę otwarto w carskim Pałacu Zimowym?
Włochy
Monarchia umiarkowana
Włochy swoją konstytucję odziedziczyły po Królestwie Sardynii, któremu w czasie Wiosny Ludów król Karol Albert nadał tzw. Statut Albertyński. Stał się on po zjednoczeniu Włoch podstawą ustroju nowego państwa i wprowadził do Włoch monarchię parlamentarną. Władza królewska była w nim dość silna, ale ograniczona na rzecz dwuizbowego parlamentu. Król decydował o wojnie i pokoju, podpisywał ustawy uchwalone przez parlament i mógł rozwiązać pochodzącą z wyborów Izbę Deputowanych. Prawa wyborcze do Izby były mocno ograniczone cenzusem majątkowym i wykształcenia – po zjednoczeniu zaledwie 0,5 mln (z 27 mln) mieszkańców mogło głosować. Później nastąpiła liberalizacja praw wyborczych: w 1882 r. rozszerzono prawo głosu do 2 mln obywateli, a w 1912 r. do prawie 9 mln (ludność Włoch liczyła wówczas 37 mln). Izbę wyższą stanowił Senat, w którym zasiadali dożywotnio mianowani przez króla senatorowie. W imieniu króla rządził powoływany przez niego rząd, którego premier w myśl Statutu odpowiadał przed królem. W praktyce rosnąca rola parlamentu sprawiła, że król, mianując premiera, musiał się liczyć z układem sił w Izbie Deputowanych. Spowodowało to mniejszą stabilność rządów, ale nadawało im bardziej demokratyczny charakter. Kolejni władcy trzymali się tej zasady, poza krótkim okresem końcowej fazy panowania Humberta I, którego rząd pod przewodnictwem gen. Pelloux (1898–1900) stosował wobec opozycji ostre represje i usiłował ograniczyć wolność prasy, stowarzyszeń i zgromadzeń. Jednak pod wpływem oporu posłów, a także zwycięstwa opozycji po rozwiązaniu parlamentu i śmierci Humberta I (który zginął w zamachu z rąk anarchisty) monarchia ugięła się i wróciła na tory umiarkowanych rządów parlamentarnych.
Sebastiano De Albertis, Spotkanie z Wiktorem Emanuelem w Teano, 1870 r.
Do ojców założycieli zjednoczonych Włoch należy Giuseppe Garibaldi, który był zarówno włoskim patriotą, jak i republikaninem. Z powodu swoich wolnościowych i republikańskich poglądów często popadał w konflikt z włoskim rządem i królem Wiktorem Emanuelem II, choć ci nie mogli ignorować jego sławy i zasług oddanych Włochom w okresie zjednoczenia. Ostatecznie Garibaldi musiał pogodzić się z tym, że Włochy pozostały konserwatywnym królestwem, a król – z faktem, że Garibaldi stał się popularniejszy od niego samego. Wolność i demokracja miały na stałe zagościć we Włoszech dopiero po dwóch wojnach światowych i upadku królestwa.
Słownik
(z łac. constitutio – ustanowienie) najważniejszy akt prawny państwa, zwany ustawą zasadniczą, który określa zasady ustrojowe państwa i jego najważniejsze prawa; „zwykłe” ustawy i inne akty prawne muszą być z nią zgodne. Choć w wielu państwach konstytucje były uchwalane lub nadawane przez władców jako pojedynczy akt prawny, istniały też państwa, w których funkcję konstytucji pełnił zbiór kilku najważniejszych ustaw (tak wyglądała np. tzw. konstytucja grudniowa w Austro‑Węgrzech czy francuska konstytucja z 1875 r.). Wielka Brytania jest wyjątkiem pośród państw uważanych za konstytucyjne, gdyż nie posiada konkretnego aktu lub aktów o randze konstytucji, raczej są to „zasady konstytucyjne”, rozproszone w wielu aktach prawnych, ale także historycznych precedensach czy konwenansach (zwyczajach).
w dwuizbowym systemie parlamentarnym tradycyjne określenie izby reprezentującej w jakiś sposób społeczeństwo; najczęściej pochodziła z wyborów, choć bardzo różnie przeprowadzanych. Z czasem była wybierana coraz bardziej demokratycznie i zyskiwała coraz większą władzę, głównie kosztem izby wyższej. To izba niższa zyskała w większości państw trzon władzy ustawodawczej i zatwierdzania budżetu państwa, a w systemach parlamentarnych większość, która wygrała wybory do tej izby, wyłania i kontroluje rząd, który przed nią jest odpowiedzialny. Przykładowe izby niższe to Izba Gmin w Wielkiej Brytanii, Izba Deputowanych we Włoszech i Francji, Duma w Rosji, Reichstag w Niemczech.
w dwuizbowym systemie parlamentarnym tradycyjne określenie izby reprezentującej elity. W XIX w. zazwyczaj ta izba nie pochodziła z wyborów (wyjątkiem była Francja) i liczba jej członków nie była ściśle określona. Często zasiadali w niej dziedziczni panowie z wielkich rodów i/lub mianowani przez władcę dożywotni parowie albo senatorowie, a także osoby zyskujące takie uprawnienie ze względu na zajmowane stanowiska państwowe lub kościelne. Znaczenie izb wyższych systematycznie słabło i w XIX w. zazwyczaj ustępowały one swymi uprawnieniami izbom niższym. Zachowały wówczas wciąż wpływ na legislację (stanowienie prawa) i często uprawnienia sądownicze, ale zwykle nie miały wpływu na rząd. Przykładowe izby wyższe to Izba Lordów w Wielkiej Brytanii, Senat we Włoszech i Francji, Rada Państwa w Rosji, w Niemczech funkcję podobną do izby wyższej pełnił Bundesrat, czyli Rada Rzeszy.
(z łac. ordinatio – uporządkowanie) zbiór przepisów regulujących sposób przeprowadzania wyborów i określający, kto posiada prawa wyborcze czynne (prawo wybierania) i bierne (prawo do kandydowania). W XIX w. ordynacje wyborcze były często zmieniane, ale ogólny trend prowadził do poszerzania kręgu osób uprawnionych do głosowania. Wówczas w Europie w kilku państwach prawa te objęły wszystkich dorosłych mężczyzn, w innych wciąż istniały ograniczenia majątkowe lub związane z pochodzeniem.
(z łac. census – ocena, spis, oszacowanie majątku) ograniczenie praw wyborczych do pewnej grupy społecznej charakteryzującej się określonymi cechami; najczęściej spotykany był cenzus majątkowy, który ograniczał prawa wyborcze do osób posiadających majątek ustalonej wielkości, ziemię na własność albo płacących podatek określonej wysokości. Dość często stosowany był również cenzus wykształcenia, który zawężał prawa wyborcze do osób mających pewien stopień wykształcenia. W XIX w. cenzus wyborczy był powszechnie stosowanym ograniczeniem praw wyborczych.
(z łac. curialis od curia – jednostka podziału obywateli w starożytnym Rzymie) sposób organizacji wyborów zakładający nierówność między wyborcami; byli oni podzieleni na grupy zwane kuriami, które decydowały o obsadzeniu różnej liczby stanowisk w zgromadzeniu (np. parlamencie krajowym lub regionalnym). System ten pozwalał zachować mało licznym grupom, np. arystokracji albo zamożnej burżuazji, wpływ na obsadzenie proporcjonalnie większej liczby miejsc. Na przykład w parlamencie pruskim wyborcy byli podzieleni według dochodów na trzy kurie: garstka najbogatszych (4,7 proc. ludności) wybierała taką samą liczbę elektorów, co średniozamożni (12,7 proc.) i większość pozostałych wyborców (82,6 proc.).
(z ros. samodierżawije – samowładztwo) w Rosji carskiej określenie władzy panującego, które podkreślało jego suwerenność (niezależność), jedynowładztwo i absolutyzm; władza carska w tym ujęciu była niepodważalna, niepodzielna i nieograniczona, pochodziła wprost od Boga. Koncepcję samodzierżawia w pełni rozwinął car Piotr I Wielki, odwoływali się do niej kolejni władcy aż do Mikołaja II włącznie.
Słowa kluczowe
Europa w II połowie XIX w., konstytucja, prawa wyborcze, świat w II połowie XIX w., świat na początku XX w., nowe ideologie w XIX w.
Bibliografia
J. Osterhammel, Historia XIX wieku. Przeobrażenie świata, tłum. I. Drozdowska‑Broering i in., Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2020.
N. Davies, Europa, tłum. E. Tabakowska, Znak, Kraków 2009.
A. Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.