O autorze

R1agSRJw8qTRv1

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę o szczupłej, pociągłej twarzy. Postać ukazuje lewy półprofil. Mężczyzna ma duży nos i wysokie czoło. Postać nosi okulary. Jego oczy są głęboko osadzone. Mężczyzna ma krótkie, proste włosy. Ubrany jest w garnitur, koszulę i krawat.

Leszek Kołakowski (1927–2009) – filozof i historyk idei. W pracy naukowej zajmował się przede wszystkim filozofią XVII wieku, marksizmem i filozofią religii. Oprócz rozpraw akademickich pisał eseje, felietony, powiastki filozoficzne i artykuły publicystyczne, w których rozważał z perspektywy etycznej problemy życia politycznego i społecznego w PRL. W 1968 roku wyjechał z kraju, osiadł w Wielkiej Brytanii, gdzie pracował na prestiżowym Uniwersytecie Oksfordzkim. Jednocześnie utrzymywał kontakt z krajem, przesyłając swoje teksty, publikowane przede wszystkim w drugim obiegu wydawniczymdrugi obieg wydawniczydrugim obiegu wydawniczym.

Powiastka filozoficzna jako gatunek literacki

Powiastka filozoficzna jest gatunkiem wywodzącym się z kultur starożytnego Wschodu. W kulturze europejskiej jej rozkwit przypadł na okres oświecenia. To wtedy – szczególnie we Francji – uzyskała ona status jednego z najważniejszych gatunków sytuujących się na pograniczu literatury dydaktycznej i filozofii. Powiastki filozoficzne pisali czołowi przedstawiciele oświecenia, np. WolterWolterWolter (autor powiastki Kandyd, czyli optymizm z 1759 roku) i Denis DiderotDenis Diderot (1713–1784)Denis Diderot (twórca Kubusia Fatalisty i jego pana z 1796 roku). W polskim oświeceniu powiastka filozoficzna nie funkcjonowała jako odrębny gatunek, ale utwory noszące jej cechy, określane mianem powieści, historyjek, anegdot i bajek, tworzyli m.in. Ignacy Krasicki i Franciszek Karpiński. Ponadto na język polski tłumaczone były w XVIII wieku najważniejsze francuskie powiastki filozoficzne, wydawane najczęściej jako utwory anonimowe w postaci książek, broszur oraz na łamach prasy.

W XVIII wieku powiastka filozoficzna funkcjonowała jako gatunek służący określonym celom. Stała się wówczas, jak pisze Krystyna Antkowiak:

Była wręcz orężem walki filozoficznej, jaką prowadził Wolter oraz inni encyklopedyściencyklopedyściencyklopedyści. Powiastka:

Powiastka filozoficzna pełniła przede wszystkim funkcję dydaktyczną. Świat przedstawiony i akcja utworu stanowiły pretekst do prezentacji przekonań światopoglądowych i moralnych autora. Spełnianiu funkcji dydaktycznej sprzyjały też takie cechy gatunkowe, jak zwięzłość, schematyczność fabuły, dwupłaszczyznowość świata przedstawionego i swobodny, często dowcipny bądź ironiczny styl narracji. Cechy te stawiają powiastkę filozoficzną w jednym szeregu z innym kluczowym gatunkiem literackim oświecenia – bajką. Podczas gdy bajka charakteryzuje się uproszczeniem akcji, ujętej w jeden wątek i obejmującej maksymalnie kilka wydarzeń, powiastka przedstawia akcję bardziej rozbudowaną, niekiedy wielowątkową. Występujące w bajce alegorie służą ośmieszeniu wad charakteru, zaś w powiastce zamiast alegorii pojawiają się uschematyzowane postaci, których perypetie mają ukazać odbiorcy absurdalność przekonań (np. filozoficznych, religijnych) odrzucanych przez narratora (będącego porte paroleporte‑paroleporte parole autora) i propagować słuszne według niego idee.

Leszka Kołakowskiego filozofowanie przez literaturę

Oświeceniowy racjonalizmracjonalizmracjonalizm był kluczową tradycją myślenia i punktem odniesienia dla filozofii Leszka Kołakowskiego. Jednym ze sposobów odwołania do tej tradycji stało się dla filozofa sięgnięcie po oświeceniowe gatunki literackie: bajkę i powiastkę filozoficzną.

Badacze twórczości Kołakowskiego wyodrębniają trzy stadia ewolucji jego myśli, wyznaczane zmianami stosunku filozofa do racjonalizmu i religii. Etap pierwszy, przypadający na lata 50. XX wieku, cechował się dogmatycznymdogmatycznydogmatycznym racjonalizmem i bardzo krytycznym podejściem do religii, atakowanej z pozycji partyjnego marksizmumarksizmmarksizmu, którego orędownikiem był wówczas Kołakowski. Etap drugi, przypadający na pierwszą połowę lat 60., zaznaczył się zmianą podejścia do religii, uznaniem jej za zjawisko wprawdzie nieracjonalne, ale kulturowo pożyteczne. Trzeci etap w rozwoju myśli Kołakowskiego rozpoczął się w roku 1966 i był naznaczony zmianą podejścia do marksizmu – filozof przeszedł na pozycję krytyka tej doktryny oraz ustroju socjalistycznego PRL, za co został usunięty z partii komunistycznej. W 1968 roku poparł strajki studentów, co poskutkowało represjami: utratą pracy na Uniwersytecie Warszawskim i zakazem publikacji. Kołakowski udał się na emigrację (najpierw do Francji i Kanady, a potem do Wielkiej Brytanii). W tekstach pisanych po opuszczeniu Polski rozwijał krytyczne analizy marksizmu, ale także racjonalizmu, badając m.in. negatywne konsekwencje bezkrytycznego zaufania do mocy ludzkiego rozumu.

Twórczość literacka Kołakowskiego przypada na drugi etap jego drogi intelektualnej. W 1963 roku filozof opublikował 13 bajek z królestwa Lailonii dla dużych i małych, rok później zbiór powiastek pt. Klucz niebieski, albo Opowieści budujące z historii świętej zebrane ku pouczeniu i przestrodze, a w 1965 roku w zbiorze pt. Rozmowy z diabłem sięgnął po takie gatunki literackie, jak kazanie i dialog. Zwrot w stronę literatury miał ścisły związek z ewolucją postawy filozoficznej Kołakowskiego. Właściwa tekstom literackim wieloznaczność i możliwość posługiwania się paraboląparabolaparabolą i ironiąironiaironią pozwalały na swobodne rozwijanie myśli filozoficznej nieograniczanej rygorami stylu naukowego.

Taki styl filozofowania Kołakowski nazywał filozofią błazeńską, i odróżniał ją od ścisłej, rygorystycznej „filozofii kapłana” następująco:

Strategię filozofii błazeńskiej Kołakowski realizuje w tekstach ze zbioru 13 bajek z królestwa Lailonii dla dużych i małych. Choć w tytule pojawia się określenie gatunkowe „bajka”, teksty noszą najważniejsze znamiona powiastki filozoficznej (w tradycji oświeceniowej termin ten funkcjonował jako synonim bajki). Ich akcja toczy się w tajemniczym królestwie Lailonii, które nie jest oznaczone na mapach i którego przez to nie można odnaleźć. Budując obraz Lailonii, Kołakowski sięga po charakterystyczny dla powiastki filozoficznej orientalizmorientalizmorientalizm i nadaje światu przedstawionemu koloryt lokalnykoloryt lokalnykoloryt lokalny: postaci noszą egzotycznie brzmiące imiona i trudnią się niecodziennymi zajęciami, jak np. handel ochraniaczami na widelce do jedzenia mięsa bażantów. Wprowadzona przez polskiego filozofa modyfikacja oświeceniowej tradycji gatunku polega na zmianie stosunku narratora do świata przedstawionego. Narrator bajek lailońskich nie jest surowym moralizatorem potępiającym głupotę i zabobony, lecz zdumionym i rozbawionym obserwatorem, ironicznie komentującym absurdy postępowania Lailończyków.

Funkcja dydaktyczna bajek Kołakowskiego realizuje się zatem nie poprzez potępianie i perswadowanie, ale poprzez komizm i groteskęgroteskagroteskę. Portret Lailończyków – kłótliwych, zapatrzonych w pozory, goniących za sławą i uznaniem, kapryśnych – jest portretem człowieka współczesnego.

Słownik