Definicja polis

Aby ustalić precyzyjną definicję polis (l.mn. poleis), uczeni pod kierownictwem duńskiego historyka Mogensa Hermana Hansena wykonali żmudną pracę: odnaleźli w źródłach starożytnych wszystkie poświadczenia tego słowa (a jest ich, jak się okazało, ok. 11 tys.) i poddali je analizie znaczeniowej. Z ich ustaleń wynika, że dla Greków termin polis miał dwa podstawowe zakresy znaczeniowe: z jednej strony polis była osadą, z drugiej – wspólnotą. Pierwsze znaczenie miało charakter materialny: polis tworzyła skupisko domów, które z czasem przerodziło się w miasto. Drugie – charakter bardziej abstrakcyjny i osobowy: polis składała się z ludzi tworzących organizm polityczny, który dziś byśmy nazwali państwem. W ten sposób zbitka słowna „miasto‑państwo”, do której jesteśmy przyzwyczajeni, zyskała legitymizację.

Należy jednak pamiętać, że jest ona myląca, ponieważ zakładała równorzędność polis jako osady i polis jako wspólnoty. W rzeczywistości polis była przede wszystkim „wspólnotą obywateli zorganizowaną w ramach pewnego ustroju”. Tak definiował ją Arystoteles, największy antyczny autorytet w dziedzinie refleksji nad grecką państwowością. Miasto było o tyle ważne, że stanowiło miejsce, w którym mieszkała większość obywateli i w którym usytuowane były wszystkie instytucje polityczne. Postrzeganie polis jako wspólnoty obywateli najlepiej oddaje oficjalne nazewnictwo greckich państw, całkiem odmienne od naszego. Dla nas to Polska (nie Polacy) jest członkiem Unii Europejskiej, dla Greków to Tebańczycy (a nie Teby) byli członkiem Związku Beockiego.

Natura polis

Polis była instytucją polityczną. Tworzyli ją obywatele (politai; l. poj. polites), ludzie wolni, którzy w odróżnieniu od innych członków społeczeństwa (cudzoziemców, zależnych chłopów, niewolników) jako jedyni mieli wpływ na kwestie dotyczące wspólnoty. Obywatelami nie mogły być kobiety, które nie miały praw politycznych. Wedle Greków o idealnej żonie nie powinno się mówić publicznie; nie powinna była też pojawiać się w miejscach publicznych bez męskiego opiekuna. Miejsce kobiety było w domu, którym się opiekowała i w którym wychowywała dzieci.

Obywatelem trzeba się było urodzić, ewentualnie (bardzo rzadko) zostawało się nim na mocy uchwały najważniejszej instytucji greckiej polis, czyli zgromadzeniazgromadzenie ludowezgromadzenia ludowego. Na zgromadzeniu zapadały ponadto decyzje dotyczące całej społeczności: o wypowiedzeniu wojny i zawarciu pokoju, uchwalaniu praw, budowach publicznych, ustanawianiu kultów itd. Każda decyzja musiała zostać poprzedzona publiczną debatą: inicjator danego przedsięwzięcia przekonywał zgromadzonych do swoich racji, inni zaś mieli prawo przedstawić kontrpropozycję. Arbitrem był lud (demosdemosdemos), który przyznawał zwycięstwo którejś ze stron w głosowaniu.

Z biegiem lat przyczyniło się to nie tylko do rozkwitu sztuki przemawiania i zdolności logicznej argumentacji, ale także do wykształcenia specyficznej mentalności: Grecy interesowali się tym, co dzieje się w najbliższym świecie, uznawali jawność życia publicznego za bezdyskusyjną, nabywali poczucia odpowiedzialności za losy wspólnoty czy traktowali polityczną rywalizację jako coś naturalnego. Bezpośrednie uczestnictwo w życiu wspólnoty przejawiało się nie tylko w możliwości włączenia się w obrady zgromadzenia, ale także w pracę innych instytucji politycznych polis: rady (bule), dysponującej głosem doradczym wobec zgromadzenia, która często przygotowywała jego obrady, sądów lub objęcia funkcji jednego z kadencyjnych (najczęściej rocznych) urzędników.

„Dobrzy” i „źli”

Jedynym przejawem równości obywateli było to, że wszyscy mieli prawo uczestniczyć w zgromadzeniu. Nawet jednak tam wypowiadali się najczęściej jedynie przedstawiciele elity, którzy nazywali samych siebie „dobrymi” (agathoiagathoiagathoi), „szlachetnymi” (esthloi) lub „najlepszymi” (aristoi). Zwykli obywatele, określani przez elitę jako „źli”/”podli” (kakoikakoikakoi) lub „nędzni” (deiloi), przysłuchiwali się dysputom. Większość z nich zadowalała się prawem do decydowania, kto miał „rację”, i akceptowała nierówności.

Ponieważ od elity wymagano większych wyrzeczeń na rzecz wspólnoty, uznawano za naturalne, że ma więcej do powiedzenia w sprawach polityki (co nie oznacza, że nie dochodziło do sporów). Było to tym łatwiejsze, że po pierwsze elita nie stanowiła zamkniętej grupy, a po drugie – dystans dzielący jednych od drugich nie był wielki. Wystarczyło zdobyć majątek ziemski pozwalający na prowadzenie specyficznego stylu życia arystokratów. Jego istotą był brak konieczności pracy i oddawanie się zajęciom, na które przeciętni obywatele nie mogli sobie pozwolić z powodu braku czasu i pieniędzy (np. na polowanie, sympozjonysympozjonsympozjony, hodowlę koni, sport, politykę itd.). „Podły” mógł taki majątek przy sprzyjających okolicznościach zdobyć w ciągu jednego pokolenia.

Wielkość poleis

Odpowiedź na pytanie o wielkość poleis powinna uwzględniać (zgodnie z definicją polis) dwa elementy: terytorialny i demograficzny. Terytorium polis stanowiło nie tylko miasto, ale także chora, czyli obszar wiejski wokół miasta, w którym obywatele jako jedyni mogli posiadać majątki ziemskie. Większość poleis była organizmami niewielkimi, o powierzchni do 100 km² (mniej więcej tyle, co współczesne polskie gminy). Najmniejsza z nich, Balbina położona na wyspie o tej samej nazwie, miała powierzchnię 8 km²; najsłynniejsze i największe – Spartę i Ateny o powierzchni odpowiednio 8400 km² i 2400 km² – można porównać do współczesnych niewielkich państw, takich jak Cypr (9251 km²) czy Luksemburg (2586 km²). Większość poleis dzieliła się na fylefylafyle.

Liczba ludności to najczęściej kwestia szacunków, ale ostrożne wyliczenia wskazują, że typowe poleis posiadały kilka tysięcy mieszkańców wszelkiego wieku, stanu i pochodzenia, w tym kilkuset obywateli, zawsze dorosłych mężczyzn. Większość zapewne znała się z widzenia (typowe poleis opisuje się niekiedy w kategoriach face‑to‑face society), ale w przypadku największych, liczących jak Ateny w okresie klasycznym kilkadziesiąt tysięcy obywateli i kilkaset tysięcy mieszkańców, było to niemożliwe. Barierę wzrostu poleis wyznaczała ich sama natura z wymogiem bezpośredniego udziału obywateli w życiu publicznym wspólnoty.

Indeks górny Źródło: Ryszard Kulesza, Antyczna Hellada: szkice z dziejów starożytnych Greków, Warszawa 2013. Indeks górny koniec^{Źródło: Ryszard Kulesza, Antyczna Hellada: szkice z dziejów starożytnych Greków, Warszawa 2013.}

Indeks górny Źródło: Ryszard Kulesza, Antyczna Hellada: szkice z dziejów starożytnych Greków, Warszawa 2013. Indeks górny koniec^{Źródło: Ryszard Kulesza, Antyczna Hellada: szkice z dziejów starożytnych Greków, Warszawa 2013.}

Powstanie i koniec poleis

Nie wiemy, kiedy i gdzie narodziła się polis. Jak wynika z lektury poematów Homerowych, ta specyficzna forma organizacji społeczeństwa istniała już w VIII w. p.n.e. Większość uczonych uważa, że polis narodziła się na przełomie Wieków CiemnychWieki CiemneWieków Ciemnych i epoki archaicznej w IX–VIII w. p.n.e. w wyniku wielkiego przyrostu ludności, postępu cywilizacji i obserwowanego w tym okresie przyspieszonego procesu urbanizacyjnego.

Wydawałoby się naturalne, że polis powstała najpierw w Grecji właściwej, a później w wyniku tzw. wielkiej kolonizacjiwielka kolonizacjawielkiej kolonizacji rozprzestrzeniła się w różnych rejonach Morza Śródziemnego. Są jednak zwolennicy tezy odwrotnej: polis miała powstać na kolonizowanych terenach. Wrogie otoczenie sprzyjało skupianiu ludności w miastach i tworzeniu odpowiednich struktur, mających zapewnić bezpieczeństwo wspólnocie. Powstałe w takich okolicznościach miasta i instytucje polityczne, wykazawszy się skutecznością we wrogim otoczeniu, miały zostać przeszczepione na tereny, z których wywodzili się koloniści.

Mniejsze dyskusje budzi czas upadku poleis. Przez wiele lat za symboliczny „akt zgonu” (wedle sformułowania jednego z badaczy) uważano podbój Grecji przez Filipa II Macedońskiego w 338 r. p.n.e. W rzeczywistości poleis nie „umarły pod Cheroneą”, ale zmieniły hegemonahegemonhegemona: wcześniej były nim największe z nich (Sparta, Ateny, Teby, a więc „swoi”), po Cheronei – obce mocarstwa, najpierw hellenistyczne, później Rzym. Ich kres wyznacza upadek świata antycznego.

Słownik

Słowa kluczowe

polis, miasto‑państwo, zgromadzenie ludowe, bule, agora, akropol, obywatel, agathoi, kakoi, starożytność, starożytna Grecja, antyk, kultura starożytnej Grecji, społeczeństwo starożytnej Grecji

Bibliografia

B. Bravo, E. Wipszycka, Historia starożytnych Greków: do końca wojen perskich, t. 1, Warszawa 1988.

M.I. Finley, Grecy, Warszawa 1965.

M.H. Hansen, Polis. Wprowadzenie do dziejów greckiego miasta‑państwa w starożytności, tłum. A. Kulesza, R. Kulesza, red. nauk. i wstęp R. Kulesza, Warszawa 2011.

W. Lengauer, Starożytna Grecja okresu archaicznego i klasycznego, Warszawa 1999.

D. Musiał, Świat grecki: od Homera do Kleopatry, Warszawa 2008.

Słownik kultury antycznej, red. R. Kulesza, Warszawa 2012.

A. Wolicki, Symmachia spartańska w VI‑V w. p.n.e., Warszawa 2012.

E. Voegelin, Świat polis, Warszawa 2013.

A. Ziółkowski, Historia powszechna: starożytność, Warszawa 2010.