Przeczytaj
Definicja rzymskiego miasta…
Rzymianie definiowali miasto jako wspólnotę obywateli, która miała prawo do samorządu. W czasach cesarstwa pod władzą Rzymu znajdowało się wiele miast o zróżnicowanym statusie prawnym. Historycy ich łączną liczbę w Imperium Romanum sytuują w przedziale 1–2 tys. Wszystkie łączył jednak fakt, że ich ludność można było podzielić na plebs i elitę, która pełniła urzędy i zasiadała w kuriikurii, dlatego jej przedstawicieli zwano dekurionami lub kuriałami. Zajmowali się oni bieżącą administracją miasta i reprezentowali wspólnotę przed rzymskimi władzami, ale występowali raczej przed namiestnikiem prowincji aniżeli przed senatem lub cesarzem.
Miasta prowincjonalne miały swój charakterystyczny wygląd wzorowany na Rzymie: ich sercem było forum, symbolem – amfiteatramfiteatr. Znajdowały się tu także inne typowe budynki: bazylikibazyliki, termy, biblioteki, portyki, sale do ćwiczeń gimnastycznych, cyrkcyrk i świątynie. Dążono do tego, aby ośrodki miejskie były wybrukowane i skanalizowane – wodę doprowadzały akweduktyakwedukty. Miasta różniły się wielkością i zamożnością. Dominowały niewielkie miejscowości, w których mieszkało ok. 2–15 tys. ludzi, co nie znaczy, że civitates (l.mn. od łac. civitas – miasto) tej kategorii nie były okazałe: dobry przykład imponującej infrastruktury to słynne Pompeje. Niewiele było ośrodków liczących 25–50 tys. mieszkańców (np. Londyn, Kolonia, Ostia); tych zaś z ludnością powyżej 100 tys. zaledwie kilka (Aleksandria, Antiochia, Kartagina), z milionowym Rzymem na czele.
Czy Aquincum było dużym ośrodkiem miejskim? Zwróć uwagę na akwedukty oraz amfiteatr.
…i jego powstawanie
Wyłączne prawo do zakładania nowych miast należało do cesarza, ale uzyskaniem statusu rzymskiej civitas zainteresowana była również miejscowa ludność. Z punktu widzenia monarchy znacznie sprawniej było zarządzać ośrodkami miejskimi z samorządem, na który można było przerzucić część zadań administracji i pobór podatków, niż wsiami lub ludami, które nie tworzyły miast. Z kolei miejscowa ludność często uważała osiągnięcie statusu civitas (z prawem do samorządu i korzystania z rzymskich budynków użyteczności publicznej) za niezwykle atrakcyjne.
Zasadniczo miasta powstawały na dwa sposoby. Pierwszym było zakładanie kolonii weteranów. Szczególne osiągnięcia na tym polu miał Trajan (98–117), który założył takich kolonii dwanaście. Powstawały one głównie w Europie. Tak narodził się m.in. Belgrad (rzymskie Singidunum), Budapeszt (Aquincum) czy Wiedeń (Vindobona). Drugi sposób polegał na nadawaniu statusu miast istniejącym społecznościom, które osiągnęły w mniemaniu cesarzy odpowiedni stopień rozwoju. Po tym, jak dany lud został podbity, przenosił się ze swoich obronnych osiedli do miast zbudowanych wedle rzymskich standardów. Tak to wyglądało w przypadku np. EduówEduów. Przebieg urbanizacji w takiej postaci w wiekach I, II i III sprawił, że rozległe obszary imperium, na których wcześniej nie istniały żadne większe ośrodki, pokryły się siatką miast. Tak pisał o tym grecki retor z II w. n.e.:
Pochwała RzymuKiedyż to bowiem było tak wiele miast na lądzie i morzu i to tak przyozdobionych pod każdym względem? Któż to wtedy mógł tak wędrować, napotykając co dzień inne miasto, a niekiedy w ciągu jednego dnia przechodząc przez dwa lub trzy, jakby to były ulice?
Źródło: Publiusz Eliusz Arystydes, Pochwała Rzymu, tłum. W. Madyda, rozdz. 93.
Civis Romanus sum
Urbanizacja stanowiła element procesu romanizacji, czyli przejmowania języka, kultury i zwyczajów rzymskich przez ludność podbitą. Proces ten zaczął się już w okresie republiki, a w czasach cesarstwa przybrał na sile. Cesarze rzymscy definitywnie zakończyli charakterystyczny dla republiki proceder łupienia prowincji, który hamował postępy romanizacji. Najszybciej romanizowały się lokalne elity, którym identyfikacja z kulturą rzymską ułatwiała robienie kariery. Cesarska polityka nadawania członkom elity miast prowincjonalnych obywatelstwa rzymskiego (które do pewnego czasu wiązało się z przywilejami prawnymi i podatkowymi) przyspieszała ten proces. Cesarze świetnie zdawali sobie z tego sprawę, o czym świadczy pismo współrządzących Marka Aureliusza (161–180) i Lucjusza Werusa (161–169).
Tabula BanasitanaPonieważ w naszej opinii niewiele rodzin pośród plemienia Zegrensów może pochwalić się podobnymi zaletami [jak Julian z plemienia Zegrensów], co więcej, bardzo pragniemy zachęcać do naśladowania Juliana poprzez nadanie przez nas temu domowi przywileju, zatem nie zwlekamy i nadajemy obywatelstwo jego żonie Ziddinie, a także ich dzieciom Julianowi, Maksymowi, Maksymowi, Diogenianusowi, bez naruszenia prawa plemienia.
Źródło: Tabula Banasitana, tłum. P. Lampkowska. Cytat za: Karl Christ, Historia Cesarstwa Rzymskiego, tłum. A. Gierlińska, Poznań–Gniezno 2016, s. 588.
Punktem zwrotnym na drodze ku samoidentyfikacji szerszych mas ludności z imperium był edykt Karakalli z 212 r., przyznający prawa obywatelskie wszystkim wolnym mieszkańcom imperium. Sama romanizacja naturalnie przebiegała w odmiennym tempie w zależności od regionu i innych czynników. Pierwsze zromanizowały się prowincje najdawniej podbite i najbliższe Italii; szybciej nasiąkały kulturą rzymską tereny, na których stacjonowały legiony rzymskie posługujące się wyłącznie łaciną. U Greków natomiast romanizacja nie wiązała się z przyjmowaniem języka łacińskiego i kultury rzymskiej (wyższość kultury greckiej nad rzymską uznawali wszak sami Rzymianie), ale raczej z akceptacją rzymskiego systemu politycznego i prawnego. Mimo różnic w tempie i formach proces romanizacji postępował nieubłaganie. W IV w. ogół mieszkańców Imperium Romanum określał się jako Rzymianie.
Słownik
(łac. aquaeductus – wodociąg, od aqua – woda + ductus – prowadzenie) nadziemny lub podziemny wodociąg doprowadzający wodę do miast z odległych źródeł
(łac. amphitheatrum – dosł. okrągły teatr, z gr. amphitheatron od amphi – wokół + theatron – widownia) w Rzymie budowla przeznaczona do walk gladiatorów i walk z dzikimi zwierzętami
(łac. basilica, gr. basilike – r.ż. od basilikos – królewski, basileus – król) hala przeznaczona do celów publicznych, najczęściej handlu i prowadzenia procesów sądowych
(łac. circus – koło, okrąg) budowla z trybunami, w której odbywały się wyścigi rydwanów na arenie w kształcie wydłużonego prostokąta
(łac. Aedui) jeden z najbardziej znaczących ludów galijskich, który zamieszkiwał dzisiejszy obszar Burgundii; ich przedstawiciele jako pierwsi spośród ludów galijskich zasiedli w senacie
(łac. curia) tu: rada miejska zarządzająca miastem; wstęp do niej w pierwszej kolejności mieli bogaci i dobrze urodzeni, najczęściej właściciele ziemscy, a z czasem zaczęto dopuszczać także najzamożniejszych kupców
(łac. artes liberales) przedmioty wykładane w szkołach w starożytnym Rzymie oraz średniowiecznej Europie; obejmowały gramatykę, retorykę, dialektykę, arytmetykę, geometrię, muzykę i astronomię
Słowa kluczowe
Rzym, romanizacja, urbanizacja, Karakalla, starożytność, starożytny Rzym, kultura starożytnego Rzymu, społeczeństwo starożytnego Rzymu, antyk
Bibliografia
M. Beard, SPQR. Historia starożytnego Rzymu, tłum. N. Radomski, Poznań 2016.
K. Christ, Historia Cesarstwa Rzymskiego, tłum. A. Gierlińska, Poznań–Gniezno 2016.
M. Jaczynowska, M. Pawlak, Starożytny Rzym, Warszawa 2011.
Słownik kultury antycznej, red. R. Kulesza, Warszawa 2012.
C. Wells, Cesarstwo rzymskie, tłum. T. Duliński, Warszawa 2005.
A. Ziółkowski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2010.
A. Ziółkowski, Historia Rzymu, Poznań 2004.