Janusz Pelc Słownik literatury staropolskiej (Średniowiecze – Renesans – Barok)

Humaniści renesansowi już we wczesnych fazach epoki podkreślali mocno postulat godności człowieka oraz wolności wyrażającej się przede wszystkim w kreowaniu własnej osobowości, ale także i w znacznej, mimo obowiązujących reguł, swobodzie w tworzeniu dzieł sztuki i literatury. G. ManettiManettiG. Manetti [...] twierdził, że dar wolności, wspaniały i zbliżający człowieka do istoty boskiej, zobowiązuje ludzi do doskonalenia siebie samego oraz otaczającego ich świata. Dostrzegał jednak wyraźnie zależność postaw oraz zachowań ludzkich od tego, jak kształtował się ich los, określony przecież nie tylko postępowaniem własnym, lecz także splotem czynników zewnętrznych. Doświadczenia zmiennych kolei losu człowiek winien znosić z godnością, ale i z dostosowaniem swych zachowań i reakcji do sytuacji, w jakich musiał się znaleźć. Również FicinoFicinoFicino, mimo iż poglądy jego cechuje wyraźny antropocentryzmantropocentryzmantropocentryzm, dostrzegał te ograniczenia wolności człowieczej w zetknięciu jednostki ze sferą świata zewnętrznego. Człowiek określa dlań horyzont rzeczywistości, ale sam – podlega jej oddziaływaniu. [...]

Wśród pisarzy‑humanistów podejmujących te problemy nie brakowało Polaków. Jan z TrzcianyJan z TrzcianyJan z Trzciany [...] w wydanej w Krakowie Książeczce o naturze i godności człowieka (Libellus de natura ac dignitate hominis) (1554) stwierdzał, iż świat został stworzony dla człowieka, który dzięki posiadaniu duszy rozumnej, kreowanej na podobieństwo Boże, powinien postępować w sposób godny tego wyróżnienia. Często jednak pogrąża się w występkach i zniża do egzystencji niemal zwierzęcej. Jego umysł jest wolny, a przynajmniej powinien być wolny, ciało jego zależne jest jednak od przeróżnych uwarunkowań. [...]

Do tych problemów oprócz filozofów nawiązywali szeroko poeci i prozaicy, a także twórcy dzieł plastycznych. Był to przewodni temat dzieł parenetycznychparenetycznyparenetycznych pisanych prozą lub wierszem, czego przykładem ogromny poemat humanisty włoskiego P.A. ManzollegoManzolliP.A. Manzollego [...], poemat ów pt. Zodiacus vitae..., sparafrazowanysparafrazowanysparafrazowany przez M. RejaRejM. Reja (Wizerunk własny żywota człowieka poczciwego, 1558), ukazywał poszukiwanie najbardziej godnej formy egzystencji. Celem było „życie godne” (vita honesta), a osiągający je osobnik to homo honestus („człowiek poczciwy” – w ujęciu Reja).

[...] Problematyka godności i wolności człowieka w kreowaniu własnej osobowości, jego stosunku do świata powracała w wielorakich ujęciach w literaturze tworzonej w różnych krajach i regionach Europy. Wiązało się z tym ujęcie problemów FortunyFortunaFortuny i OpatrznościOpatrznośćOpatrzności, poszukiwania miejsca człowieka w czasie, jego czasu właściwego, poszukiwania „miejsc szczęśliwych”, w których człowiek mógł godnie realizować swoją egzystencję. Wśród trudnych i dramatycznych często okoliczności życia człowiek „z dwojej natury złożony”„z dwojej natury złożony”„z dwojej natury złożony” poszukiwał swego miejsca, autokreacji swego „ja”, dokonywał wyborów. Czy zawsze wolnych i o ile wolnych? I czy konkluzjekonkluzjekonkluzje tych poszukiwań oraz wyborów [...] zawsze mogły być i były optymistyczne? Bywały optymistyczne, nieraz i radosne, ale też bywały pełne pesymizmu, a nawet tragiczne. [...] W miarę dojrzewania i rozwoju renesansu twórcy coraz częściej dostrzegali trudność poszukiwań godnego człowieczeństwa oraz optymizmu życia.

1 Źródło: Janusz Pelc, Słownik literatury staropolskiej (Średniowiecze – Renesans – Barok), [w:] Renesans, red. T. Michałowskiej, Wrocław 1990, s. 702–703.

Walter Pater Renesans. Rozważania o sztuce i poezji

Pico był najmłodszym dzieckiem w swojej rodzinie, a jego matka, zachwycona jego wspaniałą pamięcią, posłała go w wieku czternastu lat do szkoły prawniczej w Bolonii. [...] Pico pozostał w Bolonii przez dwa lata, a następnie [...], odwiedził najważniejsze szkoły Włoch i Francji, zgłębiając, jak sądził, tajniki dawnej filozofii i wielu wschodnich języków. Wraz z ogromną erudycją przyszła nadzieja, tak często niezaspokajana, pogodzenia ze sobą nauk różnych filozofów, a następnie pogodzenia ich z nauką Kościoła. W końcu przybył do Rzymu. Tam [...] zobowiązał się obronić dziewięćset paradoksów pochodzących z najróżniejszych źródeł przeciw wszystkim pragnącym je obalić. [...]

Mowa, którą Pico ułożył na otwarcie turnieju filozoficznego, ocalała; jej tematem jest godność ludzkiej natury, wielkości człowieka. Podobnie, jak prawie cała myśl średniowieczna, również twórczość Pica ma ją na uwadze; innym wspólnym punktem było oparcie jego teorii godności człowieka na [...] pojęciu miejsca Ziemi i człowieka w naturze. Ziemia jest dla niego nadal środkiem wszechświata. Wokół niej, jako stałego i nieruchomego punktu, obracają się Słońce, księżyc i gwiazdy, niczym wierni słudzy. W samym środku zaś znajduje się człowiek, „nodus et vinculum mundi”, zwornik świata i »tłumacz natury«; [...] „Pospolicie szkolnym jest twierdzenie, że człowiek to mniejszy świat, w którym możemy dostrzec ciało zmieszane z ziemskich elementów, anielskie tchnienie, duszę roślinną, zmysły niższych zwierząt, rozum i inteligencję aniołów i podobieństwo Boga”.

[...] Teoria ta była użyteczna. Przyznawała bowiem człowiekowi wielką godność, łącząc za pomocą sensownego związku pył u jego stóp z myślami i uczuciami aniołów, nie za sprawą systemu religijnego, lecz na podstawie stosującego się do niego prawa natury. Dawanie mu wyrazu stanowiło przeciwwagę istniejącego w średniowiecznej religii dążenia do umniejszania natury ludzkiej, poświęcania tego lub innego jej elementu, zawstydzenia jej, zwracania uwagi przede wszystkim na jej degradujące i bolesne aspekty. Pomogło to człowiekowi w zauważeniu swej wartości, przywróceniu dawnego stanu swojej natury, ciała, zmysłów, serca, inteligencji, co właśnie miało miejsce w renesansie.

2 Źródło: Walter Pater, Renesans. Rozważania o sztuce i poezji, tłum. P. Kopszak, Warszawa 1998, s. 34–35.