Przeczytaj
Krucha koalicja
Konfliktu o stolicę Niemiec pomiędzy aliantami z czasów II wojny światowej można się było spodziewać – prędzej czy później. Amerykańscy i brytyjscy politycy z niepokojem obserwowali poczynania Kremla zmierzające do sowietyzacji „wyzwolonych” przez Armię Czerwoną z rąk faszystów krajów Europy Środkowo‑Wschodniej. Spór przybierał na sile. Już w 1946 r. Winston Churchill zauważył ukształtowanie się na kontynencie dwóch wrogich sobie bloków państw oddzielonych „żelazną kurtynążelazną kurtyną”. Rok później amerykański prezydent Harry Truman ogłosił słynną doktrynędoktrynę powstrzymywania ekspansji komunistycznej. Sowieci natomiast uznali za wrogi wobec nich zaproponowany przez USA plan Marshalla – szeroko zakrojony program pomocy gospodarczej dla zrujnowanej Europy.
cackania się z Sowietami. Jak myślisz, gdzie zostało wykonane to zdjęcie?
Berlin, podobnie jak całe Niemcy – zgodnie z postanowieniami konferencji w Jałcie z lutego 1945 r. oraz późniejszymi uzupełnieniami na rzecz Francji – został podzielony między zwycięskie mocarstwa: USA, ZSRS, Wielką Brytanię i Francję. Takie rozwiązanie wprowadzono w życie, mimo że miasto znajdowało się na obszarze sowieckiej strefy okupacyjnej. W ten sposób położony w sowieckiej „zonie” Berlin stał się swego rodzaju papierkiem lakmusowym relacji pomiędzy mocarstwami zachodnimi a Moskwą.
A te nie układały się w okupowanym kraju najlepiej. Sowietów, dążących do podporządkowania sobie całych Niemiec, drażniła postępująca integracja stref okupacyjnych państw zachodnich: na początku 1947 r. doszło do połączenia stref brytyjskiej i amerykańskiej (BizoniaBizonia), do których później dołączyła Francja (TrizoniaTrizonia, zobacz mapy poniżej). Tymczasem w strefie okupacyjnej ZSRS trwała intensywna sowietyzacja; miejscowi komuniści pod przywództwem Ottona Grotewohla, lidera Socjalistycznej Partii Jedności Niemiec (SED), do 1946 r. zdążyli faktycznie zdominować życie polityczne we wschodnich Niemczech.
Sytuacja gospodarcza Berlina stawała się dramatyczna. Gwałtowny spadek wartości waluty – marki niemieckiej – sprawił, że najpewniejszym środkiem płatniczym były… papierosy. Aby zahamować galopującą inflację oraz przywrócić zaufanie do pieniądza, władze Trizonii w czerwcu 1948 r. postanowiły wprowadzić reformę walutową. W warunkach zaostrzającej się zimnej wojny taka decyzja zadziałała jak iskra na beczkę prochu. Sowieci potraktowali całe przedsięwzięcie – zapewne nie bez racji – jako manewr polityczny mający uniemożliwić im przejęcie kontroli nad całością Niemiec.
Most powietrzny
Zablokowanie dróg dojazdowych do Berlina przez Sowietów 24 czerwca 1948 r. spotkało się z natychmiastową i zdecydowaną reakcją ze strony Amerykanów. Z inicjatywy gen. Luciusa Claya, gubernatora amerykańskiej strefy okupacyjnej Niemiec, przy wsparciu Brytyjczyków, już 26 czerwca 1948 r. uruchomiono most powietrzny. Ponieważ Sowieci zablokowali wszystkie lądowe drogi dojazdowe – i szosy, i koleje – zachodni sojusznicy zaopatrywali Berlin w niezbędne do życia towary z powietrza. Co półtorej minuty na lotnisku Berlin‑Tempelhof lądował jakiś samolot z żywnością (m.in. z mlekiem), lekami czy węglem. Akcja zainicjowana przez Claya była precedensem w dziejach świata. Przez 11 miesięcy funkcjonowania mostu powietrznego dostarczono do Berlina ponad 2 mln ton towarów wartych ok. 200 mln dolarów. W akcji uczestniczyło ok. 75 tys. osób, w tym lotnicy z USA, Wielkiej Brytanii, Kanady, Australii, Nowej Zelandii i RPA oraz Polacy.
Loty wymagały pełnego skupienia, gdyż zboczenie z kursu mogło skutkować natychmiastowym zestrzeleniem przez Sowietów, a nawet wywołać wojnę. Ryzyko związane z dostarczaniem pomocy humanitarnej do Berlina było całkiem realne – 78 pilotów w wyniku katastrof lotniczych przypłaciło udział w moście powietrznym życiem. Sowieci nie odważyli się użyć własnego lotnictwa do przerwania mostu powietrznego. Skala przedsięwzięcia zorganizowanego przez mocarstwa zachodnie zaskoczyła Stalina. Dostrzegając determinację Amerykanów w utrzymaniu dostaw pomocy humanitarnej dla berlińczyków, sowiecki przywódca postanowił ustąpić. 12 maja 1949 r. blokada korytarzy drogowych do zachodniej części miasta została zniesiona. Był to pierwszy, niezwykle istotny psychologicznie, sukces państw zachodnich w zimnej wojnie.
Sojusz obronny
Pierwszy kryzys berliński dobitnie uzmysłowił mocarstwom zachodnim zarówno skalę zagrożenia sowieckiego, jak i korzyści wynikające z podejmowania solidarnych działań antykomunistycznych. Demokratyczni przywódcy przekonali się przy okazji, że pomoc amerykańska jest przydatna nie tylko w wymiarze finansowym – jak w przypadku planu Marshalla – ale także w sytuacji zagrożenia militarnego.
Fakt wycofania się Moskwy z konfrontacji w Berlinie nie oznaczał jednak, że niebezpieczeństwo ze strony Kremla minęło. Logiczną konsekwencją w zaistniałych okolicznościach wydawało się zacieśnienie współpracy poprzez nadanie jej form organizacyjnych. Wstępem do szerszego porozumienia państw zachodnich w kwestiach polityki obronnej był zawarty w 1947 r. w Dunkierce układ pomiędzy Wielką Brytanią a Francją, do którego po roku dołączyły kraje BeneluksuBeneluksu (pakt brukselski). Na początku kwietnia 1949 r. powstała Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego (North Atlantic Treaty Organization, NATO). Czołowa rola w pakcie przypadła Stanom Zjednoczonym. Do porozumienia przystąpili sygnatariuszesygnatariusze paktu brukselskiego, Dania, Kanada, Islandia, Norwegia, Portugalia i Włochy. W następnej dekadzie do NATO przyjęto także Grecję, Turcję oraz Republikę Federalną Niemiec.
Przynależność do NATO od początku istnienia paktu dawała państwom członkowskim spore korzyści. Artykuł 5 Traktatu północnoatlantyckiego zakłada, że zaatakowanie jednego z sojuszników jest równoznaczne z atakiem na wszystkie państwa członkowskie i spotka się z ich reakcją. Sama świadomość istnienia takiego rozwiązania studziła ekspansywne zakusy Moskwy. Dla Stanów Zjednoczonych funkcjonowanie paktu stało się także wygodnym narzędziem umacniania swoich wpływów poza kontynentem amerykańskim.
Pogłębienie podziału Europy
Kryzys berliński z lat 1948–1949 stanowił pierwszy zdecydowany sukces USA i ich sojuszników w zmaganiach zimnowojennych. Zakończył się bolesną klęską dla ZSRS właściwie na wszystkich polach: propagandowo‑psychologicznym, militarnym, technologicznym. Okazało się, że państwa zachodnie potrafią skutecznie przeciwstawić się sowieckiej prowokacji i demonstracji siły bez uciekania się do kroków militarnych, działając na rzecz ludności cywilnej, a nie przeciw komuś (podobnie jak w przypadku planu Marshalla). W świat popłynęły zdjęcia uśmiechniętych pilotów i szczęśliwych dzieci jedzących amerykańskie cukierki. Trwałymi rezultatami kryzysu były podział Berlina i Niemiec oraz powstanie NATO, a więc utrwalenie i pogłębienie podziału Europy i świata na dwa wrogie sobie bloki. Niemniej kryzys nie uspokoił sytuacji w Niemczech. Sprawa niemiecka powróci jeszcze jako jeden z motywów przewodnich wielkich zmagań zimnowojennych na początku lat 60.
Słownik
region w Europie Zachodniej składający się z trzech sąsiadujących ze sobą państw: Belgii, Holandii i Luksemburga; słowo Benelux to skrót powstały z połączenia pierwszych sylab nazw tych państw: Belgique, Nederland, Luxembourg
program polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych sformułowany przez prezydenta Harry’ego Trumana i przedstawiony 12 marca 1947 r. w orędziu do Kongresu; doktryna głosiła, że USA powinny pomagać narodom, które przeciwstawiają się „presji zewnętrznej lub próbom przejęcia siłą władzy nad nimi przez uzbrojone mniejszości”; w praktyce dotyczyła przeciwstawianiu się USA ekspansji komunizmu.
(ang. containment) miała na celu powstrzymywanie wzrostu wpływów ZSRS, a później również Chin, przez niedopuszczenie do ekspansji komunizmu na świecie; teoretyczne zasady polityki containment stworzył George Kennan w anonimowym artykule z 1947 r.
narzucanie krajom podporządkowanym Moskwie rozwiązań gospodarczo‑społeczno‑kulturalnych przyjętych w Rosji sowieckiej, a następnie ZSRS, połączone z silną komunistyczną indoktrynacją ideologiczną
(z łac. signator – podpisujący, od signum – znak) zwykle oznacza państwo podpisujące umowę międzynarodową i zobowiązujące się w ten sposób do wypełniania postanowień zawartych w podpisywanym dokumencie
termin używany na określenie izolacji obszarów pozostających pod dominacją ZSRS od niekomunistycznego świata; sformułowanie pochodzi z przemówienia Winstona Churchilla wygłoszonego w Fulton w USA (w marcu 1946 r.), w którym wezwał on Stany Zjednoczone do przeciwstawienia się sowietyzacji Europy
(z ang. bizone – podwójna strefa) określenie powstałej w styczniu 1947 r. połączonej amerykańskiej i brytyjskiej strefy okupacyjnej na terenie Niemiec; w kwietniu 1949 r., po dołączeniu strefy francuskiej, zmieniła się w Trizonię
(z ang. trizone – potrójna strefa) określenie strefy okupacyjnej w Niemczech powstałej 8 kwietnia 1949 r., w wyniku przyłączenia strefy francuskiej do zjednoczonych wcześniej w Bizonię stref amerykańskiej i brytyjskiej
Słowa kluczowe
Beneluks, integracja, komunizm, lotnictwo, Niemcy, Sojusz Północnoatlantycki, Układ Warszawski, zimna wojna, żelazna kurtyna, blokada Berlina
Bibliografia
Johnson P., Historia świata od roku 1917 do lat 90‑tych, Warszawa 2016.
Krasuski J., Europa Zachodnia po II wojnie światowej – dzieje polityczne, Poznań 1990.
Laqueur W., Historia Europy 1945‑1992, Londyn 1993.
Najnowsza historia świata. 1945‑1963. T. I, pod red. A. Patka, J. Rydla, J.J.Węca, Kraków 2000.