Wiwat Konstytucja!

Twórcy Konstytucji 3 maja 1791 r. zdawali sobie sprawę, że zarówno sposób jej uchwalenia, jak i niektóre zapisy budziły sprzeciw części szlachty. Z tego powodu podjęli działania mające na celu zjednanie opinii publicznej. Już 5 maja tego roku sejm przyjął uchwałę wprowadzającą kary za publiczne krytykowanie konstytucji. W tym samym miesiącu powstało Zgromadzenie Przyjaciół Konstytucji (nazywane również Klubem Przyjaciół Konstytucji), którego liderem został Hugo Kołłątaj. Członkowie klubu – posłowie, intelektualiści, działacze polityczni – zbierali się w pałacu Radziwiłłowskimpałac Radziwiłłowskipałacu Radziwiłłowskim.

Pałac Radziwiłłowski

RX3YOxReNWRFt

Ilustracja przedstawia zdjęcie, fragment placu o kształcie kwadratu. Plac otoczony jest budynkiem pałacu oraz zabudowaniami mieszkalnymi. Na placu przechadzają się ludzie, jeżdżą dorożki. Tylna część placu odgrodzona jest metalowym ogrodzeniem.

Na spotkaniach omawiali taktykę polityczną oraz projekty ustaw, które chcieli wnieść pod obrady sejmu. W sposobie funkcjonowania nowe stronnictwo przypominało francuskie kluby polityczne z czasów rewolucji 1789 r. Dbać o dobre imię konstytucji miało także wojsko, które ruszyło na prowincję, aby agitować na rzecz ustawy rządowej i zwalczać malkontentówMalkontentmalkontentów (m.in. Franciszka Ksawerego Branickiego, Stanisława Szczęsnego Potockiego, Seweryna Rzewuskiego, Józefa i Szymona Kossakowskich). Również król podjął działania mające na celu popularyzację konstytucji. Na ilustracjach w galerii interaktywnej przedstawiono sposoby upamiętniania Konstytucji 3 maja zarówno w XVIII stuleciu, jak i kolejnych.

R1d95jSlrbuPh

Ilustracja przedstawia szkic budynku. Budynek jednopiętrowy zwieńczony jest kopułą, prowadzą do niego dwa ciągi schodów po prawej i lewej stronie. Wejście do budynku z kolumnadą. Po prawej stronie murowany wiadukt z półokrągłym sklepieniem.

R1MLiGgnnhhyW

Ilustracja przedstawia mężczyznę ubranego w strój rzymskiego legionisty: lekką zbroję przysłaniającą klatkę piersiową, spódnicę do kolan, pelerynę do ziemi, hełm z pióropuszem. W ręku mężczyzna trzyma dzidę. W tle zabudowania i stojący ludzie.

RxUf9bUckNYNO

Ilustracja przedstawia kartkę z zapisanymi słowami hymnu na rocznicę 3 maja. Hymn na rocznicę 3 maja wyższym nad nieba wzniosłym majestatem, Boże, co raczysz zawiadować światem, i dobrodziejstwie, dżem jesteś, objawić, pozwól się sławić! Nich Łaski twojej będzie uczestnikiem, Król, radny, rycerz, Mieszczanin z rolnikiem, dotąd, gdy większą szczęśliwiec swobodą. Ty sam nagrodą! W dolnym, prawym rogu w nawiasach rok 1792.

R119nSjMQkyDU

Ilustracja przedstawia maszerujących w pochodzie ludzi. Idą w długich, równych rzędach, kilkunastoosobowych. Maszerujący to mężczyźni ubrani w ciemne garnitury i czapki z daszkiem. Pochód jest bardzo długi, zajmuje całą ulicę. Po bokach ulicy stoją ludzie i obserwują idących. W górnym, prawym rogu odręczny napis: Warszawa 3 maja 1916.

Rr27Pze4yHiPu

Zdjęcie przedstawia tancerzy, tańczących taniec ludowy na miejskim placu współczesnego, polskiego miasta. Tancerze stoją ustawieni w parach kobieta i mężczyzna. Mężczyzna prawą ręką trzyma za lewą rękę kobietę. Lewą ręką tancerze podpierają się pod boki. Kobiety ubrane są w długie suknie w dużym dekoltem, mężczyźni w płaszcze przepasane szerokim pasem z materiału, na głowie mają futrzane czapki z piórkiem z przodu.

R9Le8y1aIqm4O

Zdjęcie przedstawia pochód, w którym maszerują ludzie idący tłumnie przez ulice współczesnego miasta. Są to głównie mężczyźni, nieliczne kobiety. Niektórzy ludzie niosą polskie flagi, inni flagi swoich zakładów pracy, jeszcze inni transparenty z hasłami. Z tyłu za pochodem znajdują się budynki mieszkalne, na parterze których znajdują się lokale użytkowe banki, sklepy.

Co na to zaborcy?

R1UOO6du3vq6l1

Obraz przedstawia scenę bitwy. Walka rozgrywa się na polu przed zabudowaniami zamkowymi. Żołnierze wrogich sił walczą ze sobą. Jedni ubrani są w europejskie mundury składajcie się z białych spodni, wysokich, czarnych butów oficerskich, granatowych marynarek oraz wysokich czapek w kształcie spłaszczonego walca z pióropuszem. Drudzy ubrani w szerokie spodnie typu pumpy, z turbanami na głowach. W tle widoczny jest dym, słup ognia oraz żołnierzy szturmujących częściowo zawalony mur obronny zamku. Na horyzoncie budynek meczetu zwieńczony kopułą oraz wysoka, smukła, cieniutka wieża minaretu.

Uchwalenie konstytucji usprawniającej rządy i zamanifestowanie niezależności przez Rzeczpospolitą najbardziej uderzało w interesy Rosji i Prus. Katarzyna II wyraźnie traciła wpływy w Polsce, natomiast Fryderyk Wilhelm II obawiał się wzmocnienia Rzeczpospolitej i jej ewentualnych dążeń do odzyskania zagarniętych przez Prusy prowincji. Ponadto Berlin (Prusy) chciał poszerzać swoje terytorium kosztem państwa polskiego, a nie bronić status quoStatus quostatus quo. Austria była skłonna poprzeć polską Ustawę Rządową, która zakładała przekazanie polskiego tronu po śmierci Stanisława Augusta elektorowi saskiemu. Cesarz Leopold II liczył na stworzenie układu, w którym połączona unią Rzeczpospolita i Saksonia zneutralizują aktywność Prus, co zagwarantuje utrzymanie równowagi politycznej w regionie. Fryderyk August II uzależniał jednak swoją decyzję o przyjęciu polskiej korony od reakcji wszystkich państw zaborczych, zwłaszcza Rosji.

RcxFAi8oiVUf3

Ilustracja przedstawia stronę z książki. Na stronie zapisane jest: Ustawa Rządowa, Prawo Uchwalone, Dnia 3 maia, Roku 1791. Pod napisem znajduje się szkic aniołków stawiających pionowo owalną płytę. Pod rysunkiem znajduje się napis: w Warszawie, w drukarni Uprzywileiowaney M. Grolla Księgarza Nadwornego J.K.Mci.

Rewolucja francuska a Polska

R1AklojxVAdPP1

Ilustracja przedstawia grafikę ukazującą spotkanie ludzi w kawiarni. Kobiety ubrane w długie suknie siedzą przy stoliku i rozmawiają. Kilku mężczyzn stoi nieopodal nich i uczestniczy w rozmowie. Po prawej stronie mężczyźni siedzą na stoliku. Po prawej stronie stoi mężczyzna w wysokiej futrzanej czapie, który odczytuje treści z kartki. Jeden z zebranych ubrany w marynarkę, spodnie i kamizelkę, z siwa peruką na głowie stoi na stole i przemawia. Na ścianach przyklejone zadrukowane kartki gazet, odezwy, apele. Na dole napis Le Gazettier de Coblentz.

Wypadki we Francji miały duży wpływ na wydarzenia w Rzeczpospolitej. Aktywność francuskiej dyplomacji w tej części Europy praktycznie wygasła, gdyż rewolucjoniści skupili się na tłumieniu kontrrewolucji i mobilizacji sił na wypadek interwencji Austrii w obronie króla Ludwika XVI. Wobec nieuchronności konfliktu między Francją a cesarstwem Habsburgów pod koniec 1791 r. cesarz Austrii Leopold II intensywnie zabiegał o sojusz z Prusami. Przetasowania na arenie międzynarodowej skutkowały zbliżeniem się Austrii i Prus, a ich sojusz źle wróżył Polsce. Kiedy Francja wypowiedziała wojnę Austrii 20 kwietnia 1792 r., Katarzyna II przyjęła tę wiadomość z zadowoleniem. Osobiście potępiała działania rewolucjonistów, a dodatkowo związanie Prus i Austrii na zachodzie Europy dawało jej wolną rękę w Rzeczpospolitej.

KonfederacjaKonfederacjaKonfederacja targowicka

Pomimo usilnych starań stronnictwa patriotycznego i dworu stosunkowo duża część szlachty pozostawała przeciwna konstytucji. Przywiązana do swoich wolności, utyskiwała na zniesienie wolnej elekcji. W jej oczach ustanowienie monarchii dziedzicznej groziło wprowadzeniem absolutyzmu, który łączyła z tyranią i despotyzmemDespotyzmdespotyzmem. Niezadowolenie budziły także nielegalny sposób uchwalenia konstytucji, pozbawienie szlachty gołotySzlachta gołotaszlachty gołoty prawa do czynnego udziału w sejmikach oraz otworzenie furtki do likwidacji podziałów stanowych. Te sceptyczne nastroje rozbudzali przedstawiciele obozu hetmańskiego, którzy zamierzali unieważnić wszystkie wprowadzone od 1788 r. ustawy. W marcu 1792 r. Stanisław Szczęsny Potocki, Seweryn Rzewuski i Franciszek Ksawery Branicki oraz Szymon Kossakowski udali się do Petersburga, gdzie podpisali akt konfederacji przeciwko nielegalnie uchwalonej Konstytucji 3 maja 1791 r. i uderzającym w szlachecką wolność reformom Sejmu Wielkiego. Konfederaci wezwali na pomoc Katarzynę II, a ta chętnie jej udzieliła, usprawiedliwiając w ten sposób zbrojną interwencję wojsk rosyjskich w Polsce, planowaną od dłuższego czasu. Akt konfederacji został ogłoszony 14 maja 1792 r. w Targowicy na Ukrainie – przyznanie, że zwołano ją w Rosji, a nie w Rzeczpospolitej, czyniłoby ją nielegalną.

Mir, Zieleńce, Dubienka i kapitulacja

Wojsko polskie liczyło ok. 57 tys. żołnierzy i pod względem wielkości sił odstawało od liczących w sumie 100 tys. żołnierzy oddziałów rosyjskich. Również poziom wyszkolenia żołnierzy i ich wyposażenie nie dorównywały temu, którym dysponowali rosyjscy dowódcy. Taktyka przyjęta przez rząd w Warszawie sprowadzała się do rozstawienia oddziałów wokół granic i cofania się w miarę przebiegu działań wojennych w kierunku Warszawy, tak aby uchronić ją możliwie jak najdłużej przed zajęciem przez obce wojska.

RcPPGARI5hm4P

Obraz przedstawia dwóch mężczyzn i chłopca stojących w parku. Pierwszy mężczyzna od prawej strony jest młodszy i szczuplejszy, drugi starszy i tęższy. Pośrodku mężczyzn stoi chłopiec z psem. Mężczyźni ubrani są w identyczne czarne mundury ze srebrnymi naramiennikami, zapinane na rząd guzików, białe, przylegające spodnie z wysokim stanem oraz wysokie, czarne buty do kolan. Po prawej stronie na marynarkach młodszy mężczyzna ma jedno, a starszy mężczyzna ma dwa odznaczenia. W pasie oboje mają szerokie pasy z metalową klamrą oraz przymocowane do nich szable. Mały chłopiec ubrany jest w luźny, biały śpioch i kamizelkę oraz lekkie buty. Prawą dłonią trzyma smycz lewą przytula do siebie psa. Z tyłu widać budynek oraz drzewa.

Ry4wWtMOtxAO1

Obraz przedstawia scenę po bitwie. Żołnierski orszak podąża polną drogą. Z przodu jedzie kilku żołnierzy jazdy konnej. Są ubrani w mundury. W rękach trzymają flagi. Za nimi idzie piechota. Po lewej stronie w lekkim oddaleniu siedzi trzech jeźdźców na koniach. Podjeżdża do nich jeden z żołnierzy z orszaku, lewą rękę trzyma uniesioną w geście salutowania. Za nimi widać rozstawione namioty, w tle pojedyncze drzewa, a na horyzoncie las.

Wobec osamotnienia na arenie międzynarodowej i przewagi militarnej Rosji król próbował porozumieć się z Katarzyną II. Zaproponował przymierze i oddanie polskiego tronu jej wnukowi Konstantemu, ale caryca nie zamierzała iść na ustępstwa. Zaleciła Stanisławowi Augustowi zaprzestanie działań wojennych i przystąpienie do konfederacji targowickiej, co wiązało się z oddaniem realnej władzy w państwie liderom Targowicy. Podczas narady króla z najbliższymi współpracownikami, m.in. Ignacym Potockim, Hugonem Kołłątajem i Adamem Kazimierzem Czartoryskim, większość opowiedziała się za przystąpieniem do konfederacji i król tak też uczynił. W ten sposób zakończył wojnę polsko‑rosyjską, ale poświęcił reformy Sejmu Czteroletniego. Część elit politycznych, w tym najbliżsi współpracownicy Stanisława Augusta, którzy jak Hugo Kołłątaj doradzili mu szukanie porozumienia z Rosją, potępili później tę decyzję, oskarżając go o zdradę.

R1AsjOtox01Om

Mapa przedstawia wojnę polsko-rosyjską w 1792 roku. Państwa: Rosja, Austria, Prusy, Rzeczpospolita. Kierunek Wojsk Polskich: z Bracławia, Łuck, Dubienka oraz Mińsk, Nowogródek, Zelwa, Brześć Litewski. Kierunek Wojsk Rosyjskich: z Dyneburga przez Wilno, Zelwa, Brześć Litewski. Ze Smoleńska przez Mińsk, Nowogródek, Brześć Litewski oraz z południowej część kraju z Kijowa, Bracławia, przez Zieleńce, Łuck, Dubienka. Bitwy : Mir 11 VI 1792, Zelwa 4-5 VII 1792, Brześć 23 VII 1792, Dubienka 18 VII 1792, Zieleńce 14 VI 1792.

Słownik

Słowa kluczowe

Konstytucja 3 maja, konfederacja targowicka, wojna polsko‑rosyjska z 1792 r., upadek Rzeczypospolitej, rozbiory Polski, II rozbiór Polski

Bibliografia

Łojek J., Ku naprawie Rzeczypospolitej. Konstytucja 3 maja, Warszawa 1988.

Markiewicz M., Historia Polski 1492‑1795, Kraków 2004.

Rostworowski E., Ostatni król Rzeczypospolitej. Geneza i upadek Konstytucji 3 maja, Warszawa 1966.

Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kraków 1897.