Twórcy Konstytucji 3 maja 1791 r. zdawali sobie sprawę, że zarówno sposób jej uchwalenia, jak i niektóre zapisy budziły sprzeciw części szlachty. Z tego powodu podjęli działania mające na celu zjednanie opinii publicznej. Już 5 maja tego roku sejm przyjął uchwałę wprowadzającą kary za publiczne krytykowanie konstytucji. W tym samym miesiącu powstało Zgromadzenie Przyjaciół Konstytucji (nazywane również Klubem Przyjaciół Konstytucji), którego liderem został Hugo Kołłątaj. Członkowie klubu – posłowie, intelektualiści, działacze polityczni – zbierali się w pałacu Radziwiłłowskimpałac Radziwiłłowskipałacu Radziwiłłowskim.
Pałac Radziwiłłowski
RX3YOxReNWRFt
Ilustracja przedstawia zdjęcie, fragment placu o kształcie kwadratu. Plac otoczony jest budynkiem pałacu oraz zabudowaniami mieszkalnymi. Na placu przechadzają się ludzie, jeżdżą dorożki. Tylna część placu odgrodzona jest metalowym ogrodzeniem.
Fryderyk Dietrich, Pałac Namiestnikowski w Warszawie, 1820 r. Siedziba Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji. Obecnie Pałac Prezydencki.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Na spotkaniach omawiali taktykę polityczną oraz projekty ustaw, które chcieli wnieść pod obrady sejmu. W sposobie funkcjonowania nowe stronnictwo przypominało francuskie kluby polityczne z czasów rewolucji 1789 r. Dbać o dobre imię konstytucji miało także wojsko, które ruszyło na prowincję, aby agitować na rzecz ustawy rządowej i zwalczać malkontentówMalkontentmalkontentów (m.in. Franciszka Ksawerego Branickiego, Stanisława Szczęsnego Potockiego, Seweryna Rzewuskiego, Józefa i Szymona Kossakowskich). Również król podjął działania mające na celu popularyzację konstytucji. Na ilustracjach w galerii interaktywnej przedstawiono sposoby upamiętniania Konstytucji 3 maja zarówno w XVIII stuleciu, jak i kolejnych.
R1d95jSlrbuPh
Ilustracja przedstawia szkic budynku. Budynek jednopiętrowy zwieńczony jest kopułą, prowadzą do niego dwa ciągi schodów po prawej i lewej stronie. Wejście do budynku z kolumnadą. Po prawej stronie murowany wiadukt z półokrągłym sklepieniem.
Jakub Kubicki, Projekt Świątyni Opatrzności Bożej, 1792 r. Pierwsza rocznica uchwalenia Konstytucji 3 maja była okazją do wzmocnienia prokonstytucyjnej atmosfery wśród obywateli. Król zlecił wzniesienie Świątyni Opatrzności Bożej, a w ramach obchodów rocznicowych położył pod jej budowę kamień węgielny.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
R1MLiGgnnhhyW
Ilustracja przedstawia mężczyznę ubranego w strój rzymskiego legionisty: lekką zbroję przysłaniającą klatkę piersiową, spódnicę do kolan, pelerynę do ziemi, hełm z pióropuszem. W ręku mężczyzna trzyma dzidę. W tle zabudowania i stojący ludzie.
Stanisław August z kartą Konstytucji 3 maja, 1792 r. W tle widać projekt Świątyni Opatrzności Bożej. Jaki wizerunek władcy przedstawia rysunek?
Źródło: Gröll, Karol Michał, Muzeum Narodowe w Warszawie, domena publiczna.
RxUf9bUckNYNO
Ilustracja przedstawia kartkę z zapisanymi słowami hymnu na rocznicę 3 maja. Hymn na rocznicę 3 maja wyższym nad nieba wzniosłym majestatem, Boże, co raczysz zawiadować światem, i dobrodziejstwie, dżem jesteś, objawić, pozwól się sławić! Nich Łaski twojej będzie uczestnikiem, Król, radny, rycerz, Mieszczanin z rolnikiem, dotąd, gdy większą szczęśliwiec swobodą. Ty sam nagrodą! W dolnym, prawym rogu w nawiasach rok 1792.
Ignacy Krasicki, Hymn na rocznicę 3 maja, w: Klejnoty poezji staropolskiej, red. Gustaw Bolesław Baumfeld, Warszawa 1919. W ramach obchodów pierwszej rocznicy uchwalenia konstytucji odbywały się m.in. uroczystości kościelno-państwowe, festyny, wielkie uczty, pokazy fajerwerków i wystąpienia teatralne. Do jakich wartości odwołuje się Ignacy Krasicki w hymnie skomponowanym z tej okazji?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
R119nSjMQkyDU
Ilustracja przedstawia maszerujących w pochodzie ludzi. Idą w długich, równych rzędach, kilkunastoosobowych. Maszerujący to mężczyźni ubrani w ciemne garnitury i czapki z daszkiem. Pochód jest bardzo długi, zajmuje całą ulicę. Po bokach ulicy stoją ludzie i obserwują idących. W górnym, prawym rogu odręczny napis: Warszawa 3 maja 1916.
Pierwsze oficjalne obchody rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja od utraty niepodległości, Warszawa, 3 maja 1916 r. Po utracie przez Polskę niepodległości uroczyste obchodzenie święta konstytucji było zakazane przez wszystkich zaborców. Po odzyskaniu państwa, decyzją Sejmu Ustawodawczego z 29 kwietnia 1919 r., rocznica Konstytucji 3 maja została uznana za święto narodowe. Polacy obchodzili je do 1946 r., kiedy władze komunistyczne zabroniły publicznych celebracji.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Rr27Pze4yHiPu
Zdjęcie przedstawia tancerzy, tańczących taniec ludowy na miejskim placu współczesnego, polskiego miasta. Tancerze stoją ustawieni w parach kobieta i mężczyzna. Mężczyzna prawą ręką trzyma za lewą rękę kobietę. Lewą ręką tancerze podpierają się pod boki. Kobiety ubrane są w długie suknie w dużym dekoltem, mężczyźni w płaszcze przepasane szerokim pasem z materiału, na głowie mają futrzane czapki z piórkiem z przodu.
Obchody święta Konstytucji 3 maja na bydgoskim rynku, taniec Zespołu Pieśni i Tańca „Ziemia Bydgoska”, 2009 r.
Zdjęcie przedstawia pochód, w którym maszerują ludzie idący tłumnie przez ulice współczesnego miasta. Są to głównie mężczyźni, nieliczne kobiety. Niektórzy ludzie niosą polskie flagi, inni flagi swoich zakładów pracy, jeszcze inni transparenty z hasłami. Z tyłu za pochodem znajdują się budynki mieszkalne, na parterze których znajdują się lokale użytkowe banki, sklepy.
Pochód trzeciomajowy w Łodzi, 2010 r. W latach 80. władze państwowe wróciły do uroczystego obchodzenia 3 maja, jednak Święto Narodowe Trzeciego Maja ponownie wpisano do kalendarza świąt narodowych dopiero po obaleniu komunizmu, ustawą z 6 kwietnia 1990 r. Zastanów się dlaczego władze PRL-u nie ustanowiły Święta Narodowego Trzeciego Maja. Porównaj jak obchodzono 3 maja przed II wojną światową a jak ta celebracja wygląda obecnie.
Źródło: JDavid, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Co na to zaborcy?
R1UOO6du3vq6l1
Obraz przedstawia scenę bitwy. Walka rozgrywa się na polu przed zabudowaniami zamkowymi. Żołnierze wrogich sił walczą ze sobą. Jedni ubrani są w europejskie mundury składajcie się z białych spodni, wysokich, czarnych butów oficerskich, granatowych marynarek oraz wysokich czapek w kształcie spłaszczonego walca z pióropuszem. Drudzy ubrani w szerokie spodnie typu pumpy, z turbanami na głowach. W tle widoczny jest dym, słup ognia oraz żołnierzy szturmujących częściowo zawalony mur obronny zamku. Na horyzoncie budynek meczetu zwieńczony kopułą oraz wysoka, smukła, cieniutka wieża minaretu.
January Suchodolski, Szturm Oczakowa w 1789 roku, 1853 r. Rosja od początku była przeciwna Konstytucji 3 maja, ale zwlekała i pozostawała oficjalnie neutralna, aż do momentu podpisania pokoju kończącego wojnę rosyjsko-turecką w styczniu 1792 r.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Uchwalenie konstytucji usprawniającej rządy i zamanifestowanie niezależności przez Rzeczpospolitą najbardziej uderzało w interesy Rosji i Prus. Katarzyna II wyraźnie traciła wpływy w Polsce, natomiast Fryderyk Wilhelm II obawiał się wzmocnienia Rzeczpospolitej i jej ewentualnych dążeń do odzyskania zagarniętych przez Prusy prowincji. Ponadto Berlin (Prusy) chciał poszerzać swoje terytorium kosztem państwa polskiego, a nie bronić status quoStatus quostatus quo. Austria była skłonna poprzeć polską Ustawę Rządową, która zakładała przekazanie polskiego tronu po śmierci Stanisława Augusta elektorowi saskiemu. Cesarz Leopold II liczył na stworzenie układu, w którym połączona unią Rzeczpospolita i Saksonia zneutralizują aktywność Prus, co zagwarantuje utrzymanie równowagi politycznej w regionie. Fryderyk August II uzależniał jednak swoją decyzję o przyjęciu polskiej korony od reakcji wszystkich państw zaborczych, zwłaszcza Rosji.
RcxFAi8oiVUf3
Ilustracja przedstawia stronę z książki. Na stronie zapisane jest: Ustawa Rządowa, Prawo Uchwalone, Dnia 3 maia, Roku 1791. Pod napisem znajduje się szkic aniołków stawiających pionowo owalną płytę. Pod rysunkiem znajduje się napis: w Warszawie, w drukarni Uprzywileiowaney M. Grolla Księgarza Nadwornego J.K.Mci.
Ustawa Rządowa z dnia 3 maja, wydanie z roku 1791.
Źródło: Michał Gröll, Wikimedia Commons, domena publiczna.
Rewolucja francuska a Polska
R1AklojxVAdPP1
Ilustracja przedstawia grafikę ukazującą spotkanie ludzi w kawiarni. Kobiety ubrane w długie suknie siedzą przy stoliku i rozmawiają. Kilku mężczyzn stoi nieopodal nich i uczestniczy w rozmowie. Po prawej stronie mężczyźni siedzą na stoliku. Po prawej stronie stoi mężczyzna w wysokiej futrzanej czapie, który odczytuje treści z kartki. Jeden z zebranych ubrany w marynarkę, spodnie i kamizelkę, z siwa peruką na głowie stoi na stole i przemawia. Na ścianach przyklejone zadrukowane kartki gazet, odezwy, apele. Na dole napis Le Gazettier de Coblentz.
Gazeciarz z Koblencji, karykatura z kwietnia 1792 r. Poseł wiedeński ogłasza wybuch wojny między Francją a Austrią na spotkaniu w Koblencji (dziś w zachodnich Niemczech), dokąd wyemigrowała część francuskich kontrrewolucjonistów.
Źródło: gallica.fr, domena publiczna.
Wypadki we Francji miały duży wpływ na wydarzenia w Rzeczpospolitej. Aktywność francuskiej dyplomacji w tej części Europy praktycznie wygasła, gdyż rewolucjoniści skupili się na tłumieniu kontrrewolucji i mobilizacji sił na wypadek interwencji Austrii w obronie króla Ludwika XVI. Wobec nieuchronności konfliktu między Francją a cesarstwem Habsburgów pod koniec 1791 r. cesarz Austrii Leopold II intensywnie zabiegał o sojusz z Prusami. Przetasowania na arenie międzynarodowej skutkowały zbliżeniem się Austrii i Prus, a ich sojusz źle wróżył Polsce. Kiedy Francja wypowiedziała wojnę Austrii 20 kwietnia 1792 r., Katarzyna II przyjęła tę wiadomość z zadowoleniem. Osobiście potępiała działania rewolucjonistów, a dodatkowo związanie Prus i Austrii na zachodzie Europy dawało jej wolną rękę w Rzeczpospolitej.
Pomimo usilnych starań stronnictwa patriotycznego i dworu stosunkowo duża część szlachty pozostawała przeciwna konstytucji. Przywiązana do swoich wolności, utyskiwała na zniesienie wolnej elekcji. W jej oczach ustanowienie monarchii dziedzicznej groziło wprowadzeniem absolutyzmu, który łączyła z tyranią i despotyzmemDespotyzmdespotyzmem. Niezadowolenie budziły także nielegalny sposób uchwalenia konstytucji, pozbawienie szlachty gołotySzlachta gołotaszlachty gołoty prawa do czynnego udziału w sejmikach oraz otworzenie furtki do likwidacji podziałów stanowych. Te sceptyczne nastroje rozbudzali przedstawiciele obozu hetmańskiego, którzy zamierzali unieważnić wszystkie wprowadzone od 1788 r. ustawy. W marcu 1792 r. Stanisław Szczęsny Potocki, Seweryn Rzewuski i Franciszek Ksawery Branicki oraz Szymon Kossakowski udali się do Petersburga, gdzie podpisali akt konfederacji przeciwko nielegalnie uchwalonej Konstytucji 3 maja 1791 r. i uderzającym w szlachecką wolność reformom Sejmu Wielkiego. Konfederaci wezwali na pomoc Katarzynę II, a ta chętnie jej udzieliła, usprawiedliwiając w ten sposób zbrojną interwencję wojsk rosyjskich w Polsce, planowaną od dłuższego czasu. Akt konfederacji został ogłoszony 14 maja 1792 r. w Targowicy na Ukrainie – przyznanie, że zwołano ją w Rosji, a nie w Rzeczpospolitej, czyniłoby ją nielegalną.
Mir, Zieleńce, Dubienka i kapitulacja
Wojsko polskie liczyło ok. 57 tys. żołnierzy i pod względem wielkości sił odstawało od liczących w sumie 100 tys. żołnierzy oddziałów rosyjskich. Również poziom wyszkolenia żołnierzy i ich wyposażenie nie dorównywały temu, którym dysponowali rosyjscy dowódcy. Taktyka przyjęta przez rząd w Warszawie sprowadzała się do rozstawienia oddziałów wokół granic i cofania się w miarę przebiegu działań wojennych w kierunku Warszawy, tak aby uchronić ją możliwie jak najdłużej przed zajęciem przez obce wojska.
RcPPGARI5hm4P
Obraz przedstawia dwóch mężczyzn i chłopca stojących w parku. Pierwszy mężczyzna od prawej strony jest młodszy i szczuplejszy, drugi starszy i tęższy. Pośrodku mężczyzn stoi chłopiec z psem. Mężczyźni ubrani są w identyczne czarne mundury ze srebrnymi naramiennikami, zapinane na rząd guzików, białe, przylegające spodnie z wysokim stanem oraz wysokie, czarne buty do kolan. Po prawej stronie na marynarkach młodszy mężczyzna ma jedno, a starszy mężczyzna ma dwa odznaczenia. W pasie oboje mają szerokie pasy z metalową klamrą oraz przymocowane do nich szable. Mały chłopiec ubrany jest w luźny, biały śpioch i kamizelkę oraz lekkie buty. Prawą dłonią trzyma smycz lewą przytula do siebie psa. Z tyłu widać budynek oraz drzewa.
Książę Ludwik Wirtemberski z synem Adamem i bratem Aleksandrem, 1796 r. Książę Ludwik Wirtemberski, zięć Adama Kazimierza Czartoryskiego, dowodził armią litewską. Książę spokrewniony był z władcami wszystkich trzech państw zaborczych i dlatego wzbraniał się przed stawianiem oporu armii rosyjskiej, co zaowocowało licznymi porażkami w Wielkim Księstwie, m.in. w bitwie pod Mirem. Jaki wizerunek rodziny kreuje obraz?
Obraz przedstawia scenę po bitwie. Żołnierski orszak podąża polną drogą. Z przodu jedzie kilku żołnierzy jazdy konnej. Są ubrani w mundury. W rękach trzymają flagi. Za nimi idzie piechota. Po lewej stronie w lekkim oddaleniu siedzi trzech jeźdźców na koniach. Podjeżdża do nich jeden z żołnierzy z orszaku, lewą rękę trzyma uniesioną w geście salutowania. Za nimi widać rozstawione namioty, w tle pojedyncze drzewa, a na horyzoncie las.
Wojciech Kossak, Po bitwie pod Zieleńcami, 1898 r. Kościuszko wraz z ks. Józefem odbierają defiladę wojsk polskich z jeńcami po pobiciu wojsk rosyjskich. Armia koronna z ks. Józefem Poniatowskim i podlegającym mu Tadeuszem Kościuszką na czele odniosła kilka spektakularnych zwycięstw, m.in. pod Zieleńcami i Dubienką, jednak wojska rosyjskie przekroczyły linię Bugu już w lipcu 1792 r. W jakim celu malarz wyeksponował właśnie tę scenę?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Wobec osamotnienia na arenie międzynarodowej i przewagi militarnej Rosji król próbował porozumieć się z Katarzyną II. Zaproponował przymierze i oddanie polskiego tronu jej wnukowi Konstantemu, ale caryca nie zamierzała iść na ustępstwa. Zaleciła Stanisławowi Augustowi zaprzestanie działań wojennych i przystąpienie do konfederacji targowickiej, co wiązało się z oddaniem realnej władzy w państwie liderom Targowicy. Podczas narady króla z najbliższymi współpracownikami, m.in. Ignacym Potockim, Hugonem Kołłątajem i Adamem Kazimierzem Czartoryskim, większość opowiedziała się za przystąpieniem do konfederacji i król tak też uczynił. W ten sposób zakończył wojnę polsko‑rosyjską, ale poświęcił reformy Sejmu Czteroletniego. Część elit politycznych, w tym najbliżsi współpracownicy Stanisława Augusta, którzy jak Hugo Kołłątaj doradzili mu szukanie porozumienia z Rosją, potępili później tę decyzję, oskarżając go o zdradę.
R1AsjOtox01Om
Mapa przedstawia wojnę polsko-rosyjską w 1792 roku. Państwa: Rosja, Austria, Prusy, Rzeczpospolita. Kierunek Wojsk Polskich: z Bracławia, Łuck, Dubienka oraz Mińsk, Nowogródek, Zelwa, Brześć Litewski. Kierunek Wojsk Rosyjskich: z Dyneburga przez Wilno, Zelwa, Brześć Litewski. Ze Smoleńska przez Mińsk, Nowogródek, Brześć Litewski oraz z południowej część kraju z Kijowa, Bracławia, przez Zieleńce, Łuck, Dubienka. Bitwy : Mir 11 VI 1792, Zelwa 4-5 VII 1792, Brześć 23 VII 1792, Dubienka 18 VII 1792, Zieleńce 14 VI 1792.
Mapa ukazująca wojnę polsko-rosyjską w obronie Konstytucji 3 maja. Polecenie: Wskaż na mapie wygrane przez Polaków bitwy. Dlaczego te zwycięstwa nie wpłynęły na ostateczny wynik wojny?
Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie static.polityka.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.
Słownik
celebracja
celebracja
(fr. celebration), świętowanie, uroczyste zachowywanie się
despotyzm
despotyzm
(gr. despotes - pan, władca), rządy władcy wyposażonego w nieograniczone uprawnienia
konfederacja
konfederacja
(łac. confoederatio – związek) zawiązywana przez szlachtę w wyjątkowych sytuacjach, takich jak bezkrólewie lub kryzys państwowy; mogła być zwołana przeciwko królowi, ale ten mógł do niej również przystąpić; w organach konfederacji decyzje podejmowano większością głosów
malkontent
malkontent
(fr. malcontent – niezadowolony) osoba niezadowolona; bywało także stosowane w odniesieniu do opozycji antykrólewskiej
status quo
status quo
(z łac. obecny stan rzeczy) stan prawny lub polityczny istniejący w danej chwili
szlachta gołota
szlachta gołota
szlachta nieposiadająca ziemi na własność
Słowa kluczowe
Konstytucja 3 maja, konfederacja targowicka, wojna polsko‑rosyjska z 1792 r., upadek Rzeczypospolitej, rozbiory Polski, II rozbiór Polski
Bibliografia
Łojek J., Ku naprawie Rzeczypospolitej. Konstytucja 3 maja, Warszawa 1988.
Markiewicz M., Historia Polski 1492‑1795, Kraków 2004.
Rostworowski E., Ostatni król Rzeczypospolitej. Geneza i upadek Konstytucji 3 maja, Warszawa 1966.
Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kraków 1897.