Epoka sprzeczności

Na kształt i rozwój kultury barokowej wpływ wywarła kontrreformacjakontrreformacjakontrreformacja, wskutek której zarysował się głęboki kryzys świadomości jednostki szukającej trwałych i niezmiennych wartości. Przez Europę przetoczyły się fale wojen religijnych, prześladowań innowierców, procesów przeciw heretykom. Przemoc i okrucieństwo spowodowały, że ludzie zaczęli zwracać się na drogę cnoty, doskonalić duchowo, choć można było również zaobserwować pogoń za doczesnymi przyjemnościami. Destrukcji uległa renesansowa, harmonijna wizja świata, zaczęto wątpić w możliwości poznawcze człowieka. Odkrycia geograficzne postawiły przed ludzkością nowe pytania o granice świata. Wynalazki techniczne, jak mikroskop i teleskop, umożliwiły obserwację zjawisk przyrody i ukazały ich złożoność. Wizja nieskończonego wszechświata budziła lęk i zagubienie. Zachwiała się wiara w ludzkie możliwości i znaczenie ludzkiego życia. Jednostka znalazła się rozdrożu pomiędzy materializmem a idealizmem, między humanistycznym zawołaniem carpe diem i upomnieniem memento mori. W filozofii ścierały się dwa prądy: racjonalizm, który uznawał, że poznanie uzyskać można jedynie na drodze rozumu i empiryzm odwołujący się do zmysłów i doświadczenia. Sprzeczności epoki odzwierciedlały się w sztuce, pełnej przepychu i kontrastów, a także w poezji, która za pomocą wyrafinowanych konceptów starała się łączyć odmienne żywioły i przeciwstawne uczucia. Barokowy styl oparty był na sformułowanej przez jezuitów (zakon założony przez Św. Ignacego Loyolę) zasadzie applicatio sensuum (zastosowanie zmysłów) polegającej na wykorzystaniu ludzkiej zmysłowości i erotyki do przekazania treści religijnych.

Dwoistość jednostki a filozofia baroku

Człowiek baroku doświadczał uczucia rozdarcia między pokusami ciała i potrzebami ducha. Dualizm ciała i duszy już od czasów starożytności stanowił przedmiot rozważań filozoficznych, jednak w wieku XII nabrał szczególnego znaczenia. Pogląd ten wywodził się z orfizmu – nurtu religijnego starożytnej Grecji, głoszącego wyższość duszy nad ciałem, uznającego ciało za grób lub więzienie duszy, źródło jej skażenia. Platoński idealizm pogłębił i rozwinął takie myślenie o cielesności. Człowiek utożsamiając się z duszą, pogardzał ciałem. Filozofia chrześcijańska podjęła ten watek, równocześnie odnosząc się do Arystotelesowskiej koncepcji jedności ducha i ciała. Św. Tomasz nie podzielał dualistycznego stanowiska Platona, natomiast Św. Augustyn traktował duszę i ciało jako radykalnie odmienne substancje i uznawał wyższość duszy nad ciałem, twierdząc, że jest to substancja o charakterze rozumnym, dostosowana do ciała, którym ma kierować. Na sposób rozumienia cielesności w XVII wieku wpłynęła myśl Kartezjusza – określenie duszy jako bytu myślącego, stanowiącego istotę człowieka i przeciwstawienie go materii, podlegającej mechanicznym procesom. Kartezjańska koncepcja opisywała ciało jako maszynę, uniwersalne narzędzie, którym posługuje się duch. Wynikająca z pierwiastka duchowego wielkość człowieczeństwa stała się także tematem filozoficznych dociekań Blaise Pascala, dla którego człowiek był jedynie trzciną, ale miał tę przewagę nad całym makrokosmosem, że był trzciną myślącą. Nie wszyscy myśliciele baroku podzielali pogląd dualistyczny. Benedykt Spinoza twierdził, że natura jest jednolita, a materia i myślenie to cechy Boga. Thomas Hobbes zanegował istnienie duszy; uważał, że istnieje jedynie ciało. Światopogląd epoki wyraźnie zdominował jednak Kartezjusz. Jak pisze Grzegorz Raubo:

Nieśmiertelna dusza w konflikcie z ciałem, które ulega rozpadowi i jest siedliskiem zgubnej żądzy to powracający temat literatury baroku.

Dualizm ciała i duszy w poezji barokowej

Poczucie wyobcowania duszy w ciele stanowi jeden z najistotniejszych motywów poezji baroku. Warto zauważyć, że typowa dla epoki sprzeczność odzwieciedlała się również we współistnieniu poezji libertyńskiej (tzw. nurt „światowych rozkoszy”), którą tworzył Jan Andrzej Morsztyn i poezji mistycznej Sebastiana Grabowieckiego. Ścieranie się dwóch pierwiastków — ziemskiego i boskiego uwidacznia się w dziełach większości barokowych poetów. Niezwykle wymownym utworem na temat odwiecznej walki człowieka z jego dwoistą naturą jest sonet O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem Mikołaja Sępa‑Szarzyńskiego:

Ciało, nazwane domem dla ducha, wystawiane jest nieustannie na próbę przez szatana i uciechy świata materialnego. Staje się więc wrogiem człowieka.
Małgorzata Krzysztofik w pracy „Ciało ludzkie – między sacrumsacrumsacrum a profanumprofanumprofanum. Literatura XVII wieku wobec ontologii cielesności.” pisze:

Typowe dla epoki sposoby ujmowania ciała – kruchego, niszczejącego, grzesznego, ale także świętego i zasługującego na szacunek – uwidaczniają się w metaforyce wierszy barokowych twórców.

Człowiek baroku jako istota rozdarta między cielesnością, a duchowością widzi nadzieję jedynie w zbawieniu i trwaniu blisko Boga. Gardzi ciałem, które ulega deformacji i dezintegracji. Wierzy, że po śmierci dusza rozliczana jest na sądzie Boskim. Uznaje życie cnotliwe za wartość znacznie wyższa niż uciechy ciała. Obawia się zmysłów, które stwarzają pokusy. Tym samym obawia się zmysłowej miłości, która ogarniając rozum i ducha może prowadzić do moralnego upadku.

Słownik