Przeczytaj
Epoka sprzeczności
Na kształt i rozwój kultury barokowej wpływ wywarła kontrreformacjakontrreformacja, wskutek której zarysował się głęboki kryzys świadomości jednostki szukającej trwałych i niezmiennych wartości. Przez Europę przetoczyły się fale wojen religijnych, prześladowań innowierców, procesów przeciw heretykom. Przemoc i okrucieństwo spowodowały, że ludzie zaczęli zwracać się na drogę cnoty, doskonalić duchowo, choć można było również zaobserwować pogoń za doczesnymi przyjemnościami. Destrukcji uległa renesansowa, harmonijna wizja świata, zaczęto wątpić w możliwości poznawcze człowieka. Odkrycia geograficzne postawiły przed ludzkością nowe pytania o granice świata. Wynalazki techniczne, jak mikroskop i teleskop, umożliwiły obserwację zjawisk przyrody i ukazały ich złożoność. Wizja nieskończonego wszechświata budziła lęk i zagubienie. Zachwiała się wiara w ludzkie możliwości i znaczenie ludzkiego życia. Jednostka znalazła się rozdrożu pomiędzy materializmem a idealizmem, między humanistycznym zawołaniem carpe diem i upomnieniem memento mori. W filozofii ścierały się dwa prądy: racjonalizm, który uznawał, że poznanie uzyskać można jedynie na drodze rozumu i empiryzm odwołujący się do zmysłów i doświadczenia. Sprzeczności epoki odzwierciedlały się w sztuce, pełnej przepychu i kontrastów, a także w poezji, która za pomocą wyrafinowanych konceptów starała się łączyć odmienne żywioły i przeciwstawne uczucia. Barokowy styl oparty był na sformułowanej przez jezuitów (zakon założony przez Św. Ignacego Loyolę) zasadzie applicatio sensuum (zastosowanie zmysłów) polegającej na wykorzystaniu ludzkiej zmysłowości i erotyki do przekazania treści religijnych.
Dwoistość jednostki a filozofia baroku
Człowiek baroku doświadczał uczucia rozdarcia między pokusami ciała i potrzebami ducha. Dualizm ciała i duszy już od czasów starożytności stanowił przedmiot rozważań filozoficznych, jednak w wieku XII nabrał szczególnego znaczenia. Pogląd ten wywodził się z orfizmu – nurtu religijnego starożytnej Grecji, głoszącego wyższość duszy nad ciałem, uznającego ciało za grób lub więzienie duszy, źródło jej skażenia. Platoński idealizm pogłębił i rozwinął takie myślenie o cielesności. Człowiek utożsamiając się z duszą, pogardzał ciałem. Filozofia chrześcijańska podjęła ten watek, równocześnie odnosząc się do Arystotelesowskiej koncepcji jedności ducha i ciała. Św. Tomasz nie podzielał dualistycznego stanowiska Platona, natomiast Św. Augustyn traktował duszę i ciało jako radykalnie odmienne substancje i uznawał wyższość duszy nad ciałem, twierdząc, że jest to substancja o charakterze rozumnym, dostosowana do ciała, którym ma kierować. Na sposób rozumienia cielesności w XVII wieku wpłynęła myśl Kartezjusza – określenie duszy jako bytu myślącego, stanowiącego istotę człowieka i przeciwstawienie go materii, podlegającej mechanicznym procesom. Kartezjańska koncepcja opisywała ciało jako maszynę, uniwersalne narzędzie, którym posługuje się duch. Wynikająca z pierwiastka duchowego wielkość człowieczeństwa stała się także tematem filozoficznych dociekań Blaise Pascala, dla którego człowiek był jedynie trzciną, ale miał tę przewagę nad całym makrokosmosem, że był trzciną myślącą. Nie wszyscy myśliciele baroku podzielali pogląd dualistyczny. Benedykt Spinoza twierdził, że natura jest jednolita, a materia i myślenie to cechy Boga. Thomas Hobbes zanegował istnienie duszy; uważał, że istnieje jedynie ciało. Światopogląd epoki wyraźnie zdominował jednak Kartezjusz. Jak pisze Grzegorz Raubo:
„W twarde więzienie wsadzono mi duszę”. Wyobcowanie duszy w ciele w literaturze barokuTriumfy kartezjanizmu tworzyły bowiem podatny grunt dla wzmocnienia legitymującej się wielkim autorytetem tradycji augustyńskiej, zaś przynajmniej niektórzy jej zwolennicy (choć nie deklarowali tego wprost) zapewne skłonni byli przyjąć, że „są zniewoleni do zamieszkiwania w dwóch przeciwstawnych sobie i wrogich królestwach – boskim i cielesnym
Nieśmiertelna dusza w konflikcie z ciałem, które ulega rozpadowi i jest siedliskiem zgubnej żądzy to powracający temat literatury baroku.
Dualizm ciała i duszy w poezji barokowej
Poczucie wyobcowania duszy w ciele stanowi jeden z najistotniejszych motywów poezji baroku. Warto zauważyć, że typowa dla epoki sprzeczność odzwieciedlała się również we współistnieniu poezji libertyńskiej (tzw. nurt „światowych rozkoszy”), którą tworzył Jan Andrzej Morsztyn i poezji mistycznej Sebastiana Grabowieckiego. Ścieranie się dwóch pierwiastków — ziemskiego i boskiego uwidacznia się w dziełach większości barokowych poetów. Niezwykle wymownym utworem na temat odwiecznej walki człowieka z jego dwoistą naturą jest sonet O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem Mikołaja Sępa‑Szarzyńskiego:
O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałemPokój - szczęśliwość, ale bojowanie
Byt nasz podniebny: on srogi ciemności
Hetman i świata łakome marności
O nasze pilno czynią zepsowanie.Nie dosyć na tym, o nasz możny Panie,
Ten nasz dom - Ciało, dla zbiegłych lubości
Niebacznie zajżrząc duchowi zwierzchności,
Upaść na wieki żądać nie przestanie.Cóż będę czynił w tak straszliwym boju,
Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie?
Królu powszechny, prawdziwy pokoju,Zbawienia mego jest nadzieja w tobie.
Ty mnie przy sobie postaw, a przezpiecznie
Będę wojował i wygram statecznie.
Ciało, nazwane domem dla ducha, wystawiane jest nieustannie na próbę przez szatana i uciechy świata materialnego. Staje się więc wrogiem człowieka.
Małgorzata Krzysztofik w pracy „Ciało ludzkie – między sacrumsacrum a profanumprofanum. Literatura XVII wieku wobec ontologii cielesności.” pisze:
Ciało ludzkie – między sacrum a profanum. Literatura XVII wieku wobec ontologii cielesnościParadygmatParadygmat ciała jako nieprzyjaciela ma liczne odmiany – cielesność może być więzieniem dla duszy, prokuratorem, siedliskiem pożądliwości bądź panem. Wariantywne realizacje toposutoposu mają wspólną płaszczyznę ideologiczną - prowadzą do wniosku o ułomności ciała, spychając je tym samym do sfery profanum. W poezji doby baroku stanowią zjawisko popularne, wyrażające się często w obiegowych formułach, głoszących potrzebę walki z ciałem bądź deprecjonującychdeprecjonujących ciało. (…) OntologiaOntologia cielesności oscylujeoscyluje więc między skrajnościami – ciało materialne, śmiertelne, plugawe, zniszczalne, przynależy całkowicie do kategorii profanum, a zarazem to samo ciało, mocą Boga wskrzeszone z prochu ziemi, uświęcone i przemienione, zyskuje wymiar sakralny.
Typowe dla epoki sposoby ujmowania ciała – kruchego, niszczejącego, grzesznego, ale także świętego i zasługującego na szacunek – uwidaczniają się w metaforyce wierszy barokowych twórców.
Człowiek baroku jako istota rozdarta między cielesnością, a duchowością widzi nadzieję jedynie w zbawieniu i trwaniu blisko Boga. Gardzi ciałem, które ulega deformacji i dezintegracji. Wierzy, że po śmierci dusza rozliczana jest na sądzie Boskim. Uznaje życie cnotliwe za wartość znacznie wyższa niż uciechy ciała. Obawia się zmysłów, które stwarzają pokusy. Tym samym obawia się zmysłowej miłości, która ogarniając rozum i ducha może prowadzić do moralnego upadku.
Setnik rymów duchownychCo nasze zmysły zaczną, kończ, Ojcze łaskawy,
Niech początek i koniec z Ciebie biorą sprawy,
Niechaj myśl nic takiego w serce nam nie wwodzi,
Prócz tego, co zbawienne i Twą łaskę rodzi.
CnotaCnota grunt, fraszka złoto,
Wszystko to ziemia, błoto.
Wszystko to czas rozchwieje,
Cnota się nie zstarzeje.(…)
(…) Grób ci ciało okryje,
Robak kości rozryje.
Ziemia w ziemi, a duszę
Bogu poruczyć muszę.
V. Pieśń na kształt Psalmu LXX(…) Uskrom choć rózgą twoją ciało zaślepione
I żądzą próżną, sprośną, szkodną napełnione;
Niech się wstyda, że pragnie duszy swej panować:
Słuszniej wiecznej ma służyć, co się musi psować. (…)
Słownik
(łac. depretio) obniżający wartość czegoś
(łac. dualis - podwójny) mający dwoistą naturę
(łac. contra – przeciw, reformatio – przekształcenie) – działania rozpoczęte w XVI w. wewnątrz Kościoła katolickiego, których celem było ograniczenie wpływów reformacji i reforma życia kościelnego
(łac. świętość) – w wyobrażeniach religijnych rzeczywistość święta – metafizyczna, boska, nadludzka; wszystko to, co przekracza rzeczywistość empiryczną, poznawalną zmysłami, otaczającą człowieka
(łac. oscillo - wahać się, kołysać się) wahanie się w wyborze między dwiema możliwościami
(łac. onto - byt, logos - słowo) podstawowy dział filozofii zajmujący się teorią bytu, charakterem i strukturą rzeczywistości
(łac. pro – przed i fanum – świątynia) – w wyobrażeniach religijnych rzeczywistość świecka – fizyczna, przyrodnicza, ludzka; wszystko to, co obejmuje rzeczywistość empiryczną, poznawalną zmysłami, otaczającą człowieka
(gr. paradeigma - przykład wzór) model, wzorzec postępowania, przyjęty sposób widzenia rzeczywistości w danej dziedzinie, doktrynie
(gr. tópos koinós, łac. locus communis – miejsce wspólne) – powtarzający się motyw, występujący w obrębie literatury i sztuki zbudowany na fundamencie dwu wielkich tradycji śródziemnomorskich: antycznej i biblijno‑chrześcijańskiej. Wskazuje na jedność, ciągłość kulturową danego kontynentu czy na istnienie pierwotnych wzorców myślenia człowieka. Topos budowany jest na zasadzie obrazu mającego na celu opis jakiejś sytuacji (topos tonącego okrętu w Kazaniach Skargi)