Czesław Zgorzelski O sztuce poetyckiej Mickiewicza. Próby zbliżeń i uogólnień

Powraca [...] romantyczne uzależnienie człowieka od działania sił nadprzyrodzonych, ale teraz nie jest to już tylko ludowo‑poetycki sposób interpretacji świata, nie upiory, rusałki i świtezianki, nie duchy, widma i pustelnicy stają się reprezentantami mocy zaziemskich interweniujących w życie ludzi. Świat poetycki w utworach tego okresu — to nie świat „dziwów „ romantycznych, ale jakby dalsza faza rozwoju tej wizji świata, która wyrasta z naiwnej wiary ludowej, i takiej filozofii życia, która dla poetyckich zjawisk „dziwności” romantycznej znajduje pełne uzasadnienie w prawdach wiary religijnej, w religijnym odczuwaniu mocy Nieba i Piekła, wkraczających czynnie i widomie w życie ludzkie, o sens ostateczny tego życia nieustannie ze sobą walczących.

Miejsce świtezianek i upiorów zajmują duchy złe i dobre, postaci diabłów i aniołów; a rolę pustelnika przejmują ludzie święci i przeanieleni Łaską [...]. Nad światem tym panuje, wszystko widzi i wszystkich miłuje — Arcymistrz, Władca ziemi i nieba. Wszystko jest oglądane, interpretowane i oceniane — z aspektu tej właśnie Siły, w wyniku tęsknot mistycznychmistycyzmmistycznych do zjednoczenia z Nią.

1 Źródło: Czesław Zgorzelski, O sztuce poetyckiej Mickiewicza. Próby zbliżeń i uogólnień, Warszawa 1976, s. 136.

Adam Mickiewicz Rozum i wiara

Rozumie ludzki! tyś mały przed Panem,
Tyś kroplą w Jego wszechmogącej dłoni; [...]
Twa fala nigdy ku niebu nie zbliża.

Wzdymasz się, płaszczysz, czernisz się i błyskasz,
Otchłanie ryjesz i w górę się ciskasz,
Powietrze ciemnisz chmurami mokremi
I spadasz z gradem – tyś zawsze na ziemi!

A promień Wiary, którą Niebo wznieca,
Topi twe krople, zapala twe gromy
I twe pogodne zwierciadła oświeca;
Ach! ty bez Wiary byłbyś niewidomy.

2 Źródło: Adam Mickiewicz, Rozum i wiara, [w:] Poezye, oprac. P. Chmielowski, Kraków 1899, s. 273.

Adam Mickiewicz Romantyczność

Czucie i wiara silniej mówi do mnie 
Niż mędrca szkiełko i oko.

3 Źródło: Adam Mickiewicz, Romantyczność.

Adam Mickiewicz Rozmowa wieczorna

1

Z Tobą ja gadam, co królujesz w niebie,
A razem gościsz w domku mego ducha;
Gdy północ wszystko w ciemnościach zagrzebie
I czuwa tylko zgryzota i skrucha,
Z Tobą ja gadam! słów nie mam dla Ciebie:
Myśl Twoja każdej myśli mej wysłucha;
Najdalej władasz i służysz w pobliżu.
Król na niebiosach, w sercu mym na krzyżu.

I każda dobra myśl, jak promień, wraca
Znowu do Ciebie, do źródła, do słońca,
I nazad płynąc, znowu mię ozłaca,
Śle blask, blask biorę i blask mam za gońca.
I każda dobra chęć Ciebie wzbogaca,
I znowu za nię płacisz mi bez końca.
Jak Ty na niebie, Twój sługa, Twe dziecię
Niech się tak cieszy, tak błyszczy na świecie.

Tyś król, o cuda! i Tyś mój poddany!
Każda myśl podła, jako włócznia nowa,
Otwiera Twoje nie zgojone rany,
I każda chęć zła jest gąbka octowa,
Którą do ust Twych zbliżam zagniewany.
Póki Cię moja złość w grobie nie schowa,
Cierpisz, jak sługa panu zaprzedany.
Jak Ty na krzyżu, Twój pan, Twoje dziecię
Niechaj tak cierpi i kocha na świecie.

2

Kiedym bliźniemu odsłonił myśl chorą
I wątpliwości raka, co ją toczy,
Zły wnet ucieczką ratował się skorą,
Dobry zapłakał, lecz odwracał oczy.
Lekarzu wielki! Ty najlepiej widzisz

Chorobę moją, a mną się nie brzydzisz!
Gdym wobec bliźnich dobył z głębi duszy
Głos przeraźliwszy niżli jęk cierpienia,
Głos wiecznie grzmiący w piekielnej katuszy,
Cichy na ziemi – głos złego sumnienia!
Sędzio straszliwy! Tyś ognie rozdmuchał
Sumnieniu złemu – a Tyś mnie wysłuchał.

3

Gdy mię spokojnym zowią dzieci świata,
Burzliwą duszę kryję przed ich okiem,
I obojętna duma, jak mgły szata,
Wnętrzne pioruny pozłaca obłokiem;
I tylko w nocy – cicho – na Twe łono
Wylewam burzę, we łzy roztopioną.

4 Źródło: Adam Mickiewicz, Rozmowa wieczorna, [w:] tegoż, Dzieła, tom 1: Wiersze, oprac. Cz. Zgorzelski, Warszawa 1993, s. 327–328.