Kultura i krajobraz kulturowy

Aby w pełni zrozumieć zagadnienie kulturowego postrzegania przestrzeni, na samym początku należy skoncentrować się na definicji kultury.

Kultura to termin niezwykle szeroki, który obejmuje całą działalność ludzką - tak w zakresie materialnym, jak i niematerialnym. Innymi słowy, kultura to zbiór wiedzy, doświadczeń i zachowań, który jest powszechnie używany przez grupę ludzi. Do sfery materialnej, której wytwory są „namacalne”, a więc możliwe jest ich dotykanie, fotografowanie, kolekcjonowanie czy archiwizowanie, należą m.in.: świątynie, pałace i dzieła sztuki (np. rzeźby, obrazy, dzieła pisane). Sferę niematerialną (duchową), której wytwory są „ulotne”, trudne do odszukania, określenia i zachowania zalicza się m.in.: wiedzę i przekonania, normy postępowania, obyczaje i zwyczaje, symbole, przekazy ustne – w tym język jako narzędzie przekazu.

Pojęcie kultury jest niekiedy zamiennie stosowane z terminem cywilizacja. Wydaje się jednak, że nie jest to właściwe ujęcie. Oba terminy dotyczą co prawda materialnych i niematerialnych tworów ludzkości, jednak o ile kulturą można określić całościowy dorobek określonej grupy społecznej na przestrzeni dziejów – religię, język, sztukę, symbole, tradycję, ustrój polityczny, produkty materialne i wiele innych, – to o cywilizacji mówimy w odniesieniu do konkretnego, historycznego okresu, w którym dana grupa społeczna osiągnęła pewien pułap rozwoju kulturowego – społecznego, materialnego oraz ideologicznego.

Ludzkość na świecie grupuje się w kręgach kulturowych. Są to obszary o niejednolitym rozmiarze, na których występuje zespół elementów kulturowych powstałych w tym samym czasie i na tym samym terenie, współwystępujących i niezmiennych w ciągu dłuższego okresu historycznego. Twórcą teorii kręgu kulturowego jest Samuel Huntington. Wyznaczył on 9 głównych kręgów kulturowych (zachodni, prawosławny, latynoamerykański, islamski, afrykański, hinduski, buddyjski, chiński, japoński), przypisując do każdego z nich zespół cech charakteryzujących społeczność. Przykładowo na obszarze kręgu prawosławnego dominuje religia prawosławna, a władza kościelna ma duży wpływ na rządy państw. Cechą charakterystyczną dla ludzi pochodzących z tego kręgu jest uznawanie kultu silnej jednostki, przywiązanie do swojej ziemi i relacji rodzinnych oraz kultywowanie nawet najstarszych tradycji.

Krajobraz to pojęcie wieloznaczne, które w różnych kręgach naukowych, ale także społecznych jest odmiennie definiowane i którego znaczenie zmienia się w czasie. Potocznie jest on rozumiany jako wygląd otoczenia. Alexander von Humboldt, jeden z XIX‑wiecznych twórców nowoczesnej geografii, uważał go za całościową charakterystykę regionu ziemi. Także we współczesnej geografii fizycznej krajobraz jest traktowany kompleksowo. Termin ten używany jest czasem jako synonim środowiska przyrodniczego i definiowany jako „system złożony z ożywionych i nieożywionych komponentów środowiska przyrodniczego, o określonej strukturze, funkcjonowaniu i fizjonomii, niekiedy wtórnie modyfikowany przez działalność antropogeniczną”. Natomiast Europejska Konwencja Krajobrazowa z 2000 roku określa krajobraz jako obszar postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich.

Krajobraz kulturowy

Krajobraz kulturowy to przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze. Taki krajobraz można więc rozumieć jako fragment przestrzeni geograficznej przekształconej przez człowieka. Wyróżnia się on regionalną odrębnością, co jest efektem zespolenia czynników przyrodniczych z wpływami kulturowymi. Zarówno bowiem kultura nie miałaby szans rozwoju bez przyrody, jak i ona funkcjonowałaby w zupełnie odmienny sposób bez wpływającej na nią działalności człowieka. Gdyby nie uwarunkowania przyrodnicze, nie wykształciłyby się bowiem konkretne formy krajobrazu kulturowego. Zarówno wielkie cywilizacje, jak i maleńkie plemiona koczownicze próbują w większym lub mniejszym stopniu podporządkować sobie przestrzeń, w której żyją. Wpływają przez to nie tylko na rozwój gospodarczy regionu, ale także na krajobraz otoczenia, tworząc krajobraz kulturowy, o którego charakterze decydują zasoby przyrodnicze, ich lokalna specyfika, zróżnicowanie i dostępność. Dzięki temu krajobrazy kulturowe zachowywały swoją odrębność regionalną, zgodną z lokalnym zróżnicowaniem cech środowiska, zaś elementy antropogeniczne były dzięki temu wkomponowane w otaczający, naturalny krajobraz. W miejscach o dużej lesistości, gdzie podstawowym surowcem budowlanym było drewno, występowała z reguły zabudowa drewniana. Z drewna konstruowane były także budynki gospodarcze i ogrodzenia. Tam, gdzie powszechnie występowały surowce skalne pojawiały się budowane z nich kamienne fasady budynków i ogrodzenia. W miejscach, gdzie warunki klimatyczne powodowały intensywne opady śniegu, dachy domów miały duży spadek.

RPIeKtzpoChkV

Zdjęcie przedstawia Karpaty. Na pierwszym planie jest trawiasty teren. Stoją na nim drewniane chaty o stromych dachach. Jeden z nich ma niebieskie drzwi i okiennice. Pomiędzy zabudowaniami biegnie ścieżka. Za chatami rośnie las iglasty.

RiFQEKCYbJC0B

Zdjęcie przedstawia zabudowę z kamienia. Na pierwszym planie leżą kamienie porośnięte trawą a za nimi płaski trawiasty teren. Na nim stoi budynek o kamiennych ścianach. Dach jest zapadnięty. Budynek posiada drewnianą dobudówkę. W tle stoi kolejny kamienny budynek otoczony ogrodzeniem.

Przykłady tych relacji można mnożyć, wszystkie one jednak wskazują na ścisłe związki między strukturą przyrodniczą a formami zagospodarowania przestrzeni, które niejednokrotnie stały się symbolem regionów. I tak na przykład tarasy rolne zapewne kojarzyć nam się będą z Chinami i innymi krajami północno‑wschodniej Azji, a rozległe pola lawendy – z Francją. Przydrożne kapliczki i ołtarzyki to element charakterystyczny dla polskiej wsi – im dalej na wschód, tym wpływ religii na otaczającą ludzi przestrzeń jest większy. Można więc stwierdzić, że krajobraz kulturowy jest widzialną manifestacją kultury w przestrzeni, w jakiej wychowali się ludzie żyjący na danym terenie, bowiem sposób zagospodarowania przestrzeni odzwierciedlał wartości i normy reprezentowane przez daną grupę społeczną. Tradycja i lokalna kultura podtrzymywały tę krajobrazową odrębność. Kiedy podróżujemy do dalekich krajów, to właśnie odmienność krajobrazu kulturowego danego miejsca zauważamy na samym początku. Im odleglejsza od nas kultura, tym krajobraz ten będzie zawierał bardziej istotne różnice.

RS0lxWtHnSvx5

Zdjęcie przedstawia uprawę ryżu. Na zboczach wzniesień znajdują się opadające terasy, na których rzędem rośnie ryż. Pomiędzy nimi stoi mała drewniana chatka a gdzieniegdzie rosną krzewy.

R1MdlwnKbKKoH

Zdjęcie przedstawia pole lawendy. W równych rzędach rosną kępy kwitnącej na fioletowo lawendy. Za polem uprawnym, na jego granicy rosną wysokie krzewy. W tle są góry.

Językowy obraz świata

Językowy obraz światajęzykowy obraz świataJęzykowy obraz świata to koncepcja o bardzo długiej tradycji, której początków doszukiwać możemy się już na przełomie XV i XVI wieku. Językowy obraz świata (JOS) to pojęcie szczególnie przydatne w etnolingwistyce, czyli nauce, która zajmuje się tropieniem związków między językiem a zachowaniem człowieka, który tym językiem się posługuje. I w dalszej kolejności – między takim człowiekiem a otaczającą go rzeczywistością. Jak zapewne wiesz, język porządkuje nasze myśli, nadaje im konkretny bieg. To dzięki językowi rozumiemy otaczający nas świat, potrafimy nazwać otaczające nas przedmioty, procesy zachodzące wokół nas. To za sprawą języka jesteśmy w stanie opowiedzieć o wydarzeniach z przeszłości oraz o naszych planach na przyszłość. Posługując się językiem, możemy naszemu słuchaczowi opisać krainę, którą odwiedziliśmy w wakacje i mieć pewność, że mniej więcej wyobraził sobie to, co my zobaczyliśmy na żywo. Okazuje się jednak, że języki różnią się od siebie, jeśli chodzi o znaczeniowy potencjał tych samych słów. Zastanówmy się, co oznacza słowo deszcz dla osoby, która wychowała się na terenach zalewowych. Jakie emocje wzbudza w niej to pojęcie? Być może jest to strach przed kolejną powodzią i utratą dachu nad głową albo całkowitym zniszczeniem plonów? A co oznacza to samo zjawisko dla kogoś, kto pochodzi z obszarów pustynnych? W języku takiego człowieka deszcz może mieć zbliżone znaczenie do cudu czy też szczęścia.

Kulturowe postrzeganie przestrzeni

Zapewne domyślasz się już, że na postrzeganie otaczającego nas świata wpływa bardzo wiele czynników, wśród których prym wiodą kultura oraz jej element składowy, czyli język. Nie tylko to, jak ukształtowaliśmy przestrzeń wynika z naszego kulturowego rodowodu, ale również to, jak interpretujemy poszczególne jej składowe – co uznajemy za normalne, a co za osobliwe. Tak więc postrzeganie przestrzeni jest wspólne dla określonych kręgów kulturowych, mimo różnic w poglądach poszczególnych jednostek.

Na postrzeganie przestrzeni wpływ ma też szereg czynników, które można określić mianem wewnętrznych. Należą do nich choćby: wiek, płeć, poziom wykształcenia, religia, liczba odbytych podróży i wiele innych elementów decydujących o tzw. filtrze percepcji przestrzeni. W niektórych kręgach kulturowych płeć wyraźnie określa sposób postrzegania przestrzeni. W kręgu zachodniej kultury różnice te są niewielkie, natomiast w kulturach afrykańskiej, islamskiej czy chińskiej, kobiety podróżują znacznie rzadziej niż mężczyźni ze względu na tradycyjny podział ról. Wskutek tego mają więc mniejsze pojęcie o otaczającej przestrzeni i w inny sposób niż pracujący i przemieszczający się mężczyźni postrzegają i wartościują odległość i czas. Mężczyźni wielotygodniową, czasem dłuższą podróż związaną np. z wyprawą łowiecką lub wędrówką z karawaną kojarzą z przygodą i możliwościami poznawczymi, podczas gdy dla spędzających czas w domu kobiet to czas samotności i izolacji.

Duże znaczenie w kontekście postrzegania przestrzeni mają także doświadczenia wyniesione z przeszłości, np. z dzieciństwa oraz otoczenia domowego. Gdy dzieciństwo i młodość spędza się np. w małym mieście lub na wsi, w dodatku ograniczonej liczebnie i w miarę jednolitej grupie społecznej (np. mieszkańców wsi), często czynniki te traktowane są jako bariery rozwoju nie tylko materialnego, ale także duchowego i intelektualnego. Przez to przestrzeń, mimo że obiektywnie rozległa, postrzegana jest jako ciasna, ograniczona. Przeprowadzka do dużego miasta pozwala na jej subiektywne poszerzenie poprzez poczucie wolności i braku ograniczeń. Wynika z tego, że postrzeganie przestrzeni jest niezwykle subiektywne - każdy człowiek może ją postrzegać i odbierać inaczej.

W zależności od kręgu kulturowego postrzeganie przestrzeni może być różne. Na przykład w kręgu zachodniej kultury przestrzeń (zwłaszcza rozległa) jest uznawana za wartość, kojarzy się bowiem z wolnością, a w dodatku istnieje silna potrzeba jej posiadania. To właśnie tu powstała i upowszechniła się na dużą skalę tradycja grodzenia przestrzeni i jej zawłaszczania, czego przykładem są np. budowane już w średniowieczu fortyfikacje. Mniejsze znaczenie ma natomiast bliskość, nie tylko w sensie geograficznym, ale i społecznym (bliskości z ludźmi) pojmowana czasem negatywnie, jako ograniczenie. Dlatego społeczności zachodnie, nawet te żyjące na dużych powierzchniowo obszarach terytorialnych, mają niekiedy poczucie stłoczenia. Zdaniem badaczy tak pojmowane postrzeganie przestrzeni jest prawdopodobnie efektem setek lat podbojów i eksploracji, których dokonywali Europejczycy.

Z kolei w kulturach latynoamerykańskiej i afrykańskiej wspomniana społeczna i geograficzna bliskość ma znacznie większe znaczenie niż przestrzeń. Natomiast w kulturach azjatyckich wartość stanowi osiadły tryb życia z czym związane jest wyraźne zakreślenie granic otaczającej przestrzeni. Już w czasach historycznych znany na całym świecie Mur Chiński służył fizycznemu oddzieleniu własnego kraju od sąsiadów i jednocześnie zniechęceniu do eksploracji sąsiednich państw. W każdej kulturze określonej przestrzeni nadaje się także rangę. Pewne przestrzenie mają charakter zwyczajny, inne szczególny. Dla wielu mieszkańców Polski szczególną wartość przedstawiają np. ziemie kresowe utracone na rzecz wschodnich sąsiadów (Wilno, Lwów i in.) czy regiony powstania polskiej państwowości (Wielkopolska), podczas gdy pozostałe regiony nie cieszą się żadną szczególną rangą.

Podobnie rzecz się ma z przestrzenią atrakcyjnych regionów turystycznych – rozległa nadmorska przestrzeń czy panoramy roztaczające się z górskich szczytów są postrzegane za bardziej atrakcyjne od monotonnych (choć pod względem geograficznym równie przestrzennych) krajobrazów Mazowsza czy Podlasia. Wiele przestrzeni nabiera cech szczególnych ze względu na religię. Na przykład dla chrześcijan i Żydów Ziemia Święta zawsze będzie miejscem szczególnym, zaś dla muzułmanów będzie to przestrzeń związana z życiem i działalnością Mahometa.

Dotychczasowe doświadczenia i spotkania z innymi kulturami wpływają na obycie, dzięki którym nowo odwiedzane wydają się bardziej znajome. Osoby, które często zwiedzają kraje wyspiarskie dużo lepiej odnajdują się w trakcie podróży na wyspy dotychczas przez nich nieodwiedzone. To samo tyczy się innych czynników. Jeśli na przykład zaznajomieni jesteśmy z kulturą prawosławną, dużo sprawniej oswoimy obcą początkowo przestrzeń, np. białoruskiej wsi.

Słownik