Polska scena polityczna

W czasach panowania Augusta III (1733–1763) działały trzy stronnictwa polityczne. Rodzina Potockich początkowo sprzeciwiała się saskim rządom w Rzeczypospolitej i działała w opozycji do dworu, szukając porozumienia z dyplomacją francuską i pruską. Członkowie utworzonego przez nią ugrupowania nazywali się republikantami lub patriotami. Bliskie im były sarmackie wartości i choć w większości sprzeciwiali się zaprowadzeniu zmian ustrojowych, to popierali aukcję wojska, czyli jego powiększenie, oraz rozwój miast. Drugim ważnym stronnictwem była Familia, kierowana przez rodzinę Czartoryskich i spokrewnionych z nią Poniatowskich. Obóz ten dążył do reformy państwa, wzorowanej na rozwiązaniach stosowanych w Wielkiej Brytanii, Holandii i Wenecji. Proponował powiększenie armii, poprawienie pozycji mieszczaństwa oraz ograniczenie stosowania liberum veto. W przeciwieństwie do republikantów Czartoryscy i ich zwolennicy wsparcia szukali w Rosji, za największego wroga Rzeczypospolitej uważając Prusy. W latach 50. XVIII w. na polskiej scenie politycznej pojawiła się tzw. kamaryla Jerzego Augusta Mniszcha, który w 1750 r. poślubił Amelię, córkę pierwszego ministra Augusta III, Henryka Brühla. W odróżnieniu od Potockich i Familii grupa ta opierała swoją działalność na ścisłej współpracy z królem i w mniejszym stopniu polegała na wsparciu ze strony obcych dworów.

R1bvLXdVwWPmN

Ilustracja przedstawia popiersie mężczyzny w średnim wieku. Mężczyzna ma krótkie, ciemne włosy zaczesane do góry oraz cienkie wąsy zakręcone do góry. Ubrany jest w ciemną zbroję. Przez lewe ramię ma przerzuconą granatową szarfę oraz czerwony płaszcz obszyty ciemnym futrem. Do płaszcza, na wysokości piersi, przypięta jest gwiazda orderu.

R18kssHHEdRkH

Ilustracja przedstawia popiersie mężczyzny w średnim wieku. Mężczyzna ma na głowie jasną perukę z lokami do wysokości policzków, które spięte są z tyłu głowy. Ma wyraziste ciemne brwi, prosty i długi nos oraz małe usta. Ubrany jest w ciemną zbroję, a przez jego lewe ramię przerzucona jest granatowa szarfa oraz czerwony płaszcz wykończony gronostajowym futrem, do którego przypięta jest gwiazda orderu. Na szyi ma białą drapowaną chustę.

Paraliż sejmu

R9Dm97iRa87zI1

Ilustracja przedstawia popiersie mężczyzny w średnim wieku o wydatnej okrągłej twarzy. Na głowie ma białą perukę gładko zaczesaną do góry i spiętą z tyłu w kitkę. Ubrany jest w czerwoną marynarkę, pod która widać niebieską kamizelkę. Na szyi ma biały, umarszczony materiał - żabot. Na lewej piersi przypiętą ma gwiazdę Orderu Orła Białego.

W latach 40. i 50. XVIII w. w Europie doszło do dwóch ważnych i długoletnich konfliktów: wojny o sukcesję austriacką (1740‒1748) oraz wojny siedmioletniej (1756‒1763). Rzeczpospolita nie wzięła w nich udziału, jednak wydarzenia te miały na nią wpływ ze względu na zaangażowanie Saksonii. Co więcej, wojska rosyjskie przemieszczały się na zachód Europy przez tereny państwa polsko‑litewskiego. Oba liczące się wówczas stronnictwa, Potockich i Czartoryskich, popierały aukcję wojska, która poprawiłaby bezpieczeństwo, jak również przyczyniłaby się do odbudowy pozycji Rzeczypospolitej na arenie międzynarodowej. Tymczasem każda partia próbowała doprowadzić do reformy na własny sposób. W 1743 r. dwór planował zwołanie sejmu nadzwyczajnego, jednak Familia obawiała się, że opozycja doprowadzi do konfederacjikonfederacjakonfederacji i przejmie inicjatywę w życiu publicznym, dlatego ostatecznie sejm się nie odbył. Kolejny sejm, zwołany do Grodna w 1744 r., także nie doszedł do skutku. Problematyczną okazała się kwestia finansowania armii. Od 1717 r. szlachta z województw ruskich cieszyła się dużymi ulgami podatkowymi, ponieważ tereny te mocno ucierpiały w wyniku wojen w drugiej połowie XVII w. Zapaść gospodarcza minęła i w latach 40. XVIII w. region przechodził okres prosperity, jednak szlachta nie chciała ponosić kosztów utrzymania dodatkowych oddziałów. W czasie jednego z pierwszych posiedzeń wybuchł skandal wokół posłów pobierających pensje z kas obcych dworów, co ostatecznie doprowadziło do rozejścia się sejmu. Kolejny, w 1746 r., również zakończył się bez uchwalenia nowych praw. Opozycja, kierowana przez wojewodę bełskiego Antoniego Potockiego postawiła na obstrukcjęobstrukcjaobstrukcję – przeciągała obrady, poruszając kwestię finansowania armii aż do momentu ustawowego zakończenia obrad (sześć tygodni). Na sejmie roku 1748, tzw. sejmie boni ordinis (łac., dobrego porządku) posłowie dyskutowali na temat spraw ekonomiczno‑skarbowych. Głównym celem obozu reform było ustanowienie komisji ekonomicznej, której zadaniem byłoby zlustrowanie (prześwietlenie) wszystkich dochodów państwa. Również sejm z 1748 r. rozszedł się po upływie sześciu tygodni i także tym razem przyczynił się do tego Antoni Potocki, wspierany finansowo przez dyplomacje francuską i pruską. Dodatkowo przeciwko reformom opowiedzieli się Rosja, której zależało na słabości Rzeczypospolitej, oraz hetmani, obawiający się kontroli wydatków na wojsko.

RKkBBfvDuOlT4

Ilustracja przedstawia portret starszego, potężnego mężczyzny stojącego na tarasie. W tle widać fragment białego budynku. Mężczyzna ma krótkie, blond włosy, krzaczaste brwi, wydatny nos i czerwone policzki. Władca ubrany jest w białą, długą szatę - żupan i czerwony płaszcz - kontusz, przepasany złotym pasem kontuszowym. Przez lewe ramię ma przerzuconą granatową szarfę. U jego lewego boku wisi lekka szabla - karabela, a w lewej dłoni trzyma nakrycie głowy - kołpak. Po jego prawej stronie stoi tron, na którym leży granatowy, atłasowy zdobiony złotem płaszcz obszyty gronostajowym futrem. Po jego lewej stronie, na stole, leżą insygnia koronacyjne – korona, jabłko i berło.

Przy okazji kolejnego sejmu, w 1750 r., dwór i Familia podjęły kolejną próbę przeprowadzenia reform, ale jeden z posłów związanych z opozycją zerwał obrady i zgromadzenie nie doszło do skutku.

Kolejny niedoszły sejm, z 1752 r., utwierdził w przekonaniu króla i Czartoryskich, że jedynym skutecznym sposobem na przeprowadzenie reform byłoby skonfederowanie sejmu (głosowania odbywałyby się większością głosów). Na takie rozwiązanie ostatecznie nie zdecydowało się jednak żadne ze stronnictw ani dwór, ponieważ groziło ono interwencją obcych wojsk. Stan anarchii pogłębiało zachowanie władcy, który jednocześnie faworyzował Familię, ale też starał się utrzymać poprawne stosunki z partią republikantów. W ten sposób dwór lawirował pomiędzy stronnictwami, przez co nie stworzył silnego ośrodka władzy, który pozwoliłby na sprawne funkcjonowanie państwa. W konsekwencji za panowania Augusta III doszedł do skutku jedynie sejm pacyfikacyjnysejm pacyfikacyjnysejm pacyfikacyjny z 1736 r., kończący trzyletnią wojnę domową, która wybuchła po śmierci jego ojca (wojna o sukcesję polską, 1733–1736).

Siła słowa pisanego

Chociaż w czasach panowania Augusta III sejmy w zasadzie ogarnął paraliż, towarzyszyły im ożywione dyskusje na temat stanu państwa i reform. Odbywały się one przy okazji sejmików i sejmów, ale też podczas spotkań prywatnych. Ludzie opowiadający się za zmianami coraz częściej byli związani ze środowiskiem intelektualnym i artystycznym Warszawy. Zwłaszcza po przeniesieniu tu dworu z Drezna (po tym, jak Fryderyk II zaatakował Saksonię w 1756 r., zapoczątkowując tym samym wojnę siedmioletnią) miasto nabrało charakteru stołecznego. Sukcesywnie rosła liczba mieszkańców utrzymujących się z pracy umysłowej i artystycznej (urzędnicy, artyści na dworze królewskim i rezydencjach magnackich, literaci, lekarze). W 1747 r. bracia Załuscy, biskupi katoliccy Józef i Andrzej Załuscy, założyli pierwszą otwartą dla publiczności bibliotekę – Bibliotekę Załuskich.

RKAgDb6yJw7Cb

Ilustracja przedstawia kompleks połączonych budynków Biblioteki Załuskich. Budynki są różnej wielkości i wysokości, a  na dachu budynku dwupiętrowego, usytuowanego w centralnej części kompleksu, znajduje się wieżyczka zakończona kopulastym dachem z iglicą. Do budynków prowadzi nieutwardzona droga. Przed budynkiem widzimy rozmawiających ludzi, konstrukcję budowlaną oraz leżące kłody drewna i duże kamienie.

Ważnym narzędziem działaczy politycznych, za pomocą którego oddziaływali na ówczesną opinię publiczną, był druk. Wysuwane przez autorów projekty były rozwinięciami propozycji publicystów wcześniejszych, żyjących w drugiej połowie XVII w. Rzeczpospolita była monarchią mieszaną, w której rządy spoczywały na barkach magnaterii (senat) i szlachty (sejm), a król pełnił funkcję arbitra pomiędzy tymi grupami. Naród polityczny (szlachta) był zgodny co do niebezpieczeństwa, jakie niósł za sobą wzrost znaczenia monarchy w państwie. Strach przed rządami absolutnymi był wręcz stałym elementem w dyskusji, ponieważ szlachta obawiała się utraty swojej pozycji w życiu publicznym oraz związanych z nią przywilejów („złota wolność szlachecka”). Popularni autorzy nawoływali do odebrania władcy prawa do rozdawania w dzierżawę królewszczyznkrólewszczyznakrólewszczyzn i ograniczenia jego prerogatyw do obsadzania urzędów. Według nich, korzystając z tych uprawnień, król mógł budować lojalne wobec niego stronnictwo i wzmacniać swoją pozycję. Tego zdania był m.in. Stanisław Leszczyński (albo osoba z jego otoczenia, ponieważ autorstwo tekstu budzi wątpliwości) w traktacie Głos wolny wolność ubezpieczający (1743). Osłabienie władzy króla łączył ze wzrostem znaczenia sejmu, który obradowałby stale i byłby wybierany na dwuletnie kadencje. Posłowie naradzaliby się w specjalnych komisjach, a liberum veto miałoby zastosowanie tylko do niektórych ustaw. Za stale obradującymi sejmami opowiadał się również Stanisław Konarski w swoim słynnym dziele O skutecznym rad sposobie (1761). Jako pierwszy promował zniesienie liberum veto i przyjęcie zasady głosowania większością głosów na sejmikach i w sejmie.

Rhs7hHXg07OW61

Ilustracja przedstawia mężczyznę w średnim wieku siedzącego na wyściełanym materiałem fotelu. W tle widoczny regał z księgami. Mężczyzna ubrany jest w czarną szatę przypominającą sutannę i czarny płaszcz z kołnierzem. Na głowie ma czarną małą czapeczkę założoną na czubku głowy - piuska. Mężczyzna na kolanach ma rozłożony arkusz papieru, ołówek i linijkę, a w lewej ręce trzyma cyrkiel.

Nie tylko zmiany ustrojowe znajdowały się w centrum zainteresowań publicystów. Także reformy o charakterze społeczno‑gospodarczym zajmowały wiele miejsca w ich pismach. Koncentrowali się oni na usprawnieniu działania administracji, polepszeniu oświaty oraz zwiększeniu potencjałów ekonomicznego i militarnego kraju. Przed sejmem 1744 r. Stanisław Poniatowski, ojciec ostatniego króla Polski, wydał List ziemianina do sąsiada z innego województwa, w którym przekonywał do aukcji wojska oraz reformy skarbowej i wprowadzenia zasad opartych na merkantylizmiemerkantylizmmerkantylizmie w gospodarce – opodatkowania szlachty w wysokości 10 proc. od jej dochodów, wprowadzenia cła generalnego, zwiększenia opłat pobieranych od produktów importowanych oraz uporządkowania systemu podatkowego. Rywal polityczny Stanisława Poniatowskiego, wojewoda bełski Antoni Potocki, wydał w tym samym czasie Odezwę do panów utriusque status, w której zaproponował radykalne, jak na owe czasy, rozwiązania. Na przykład chciał uznać mieszczan za czwarty stan sejmujący (obok króla, senatu i izby poselskiej). Większość historyków uważa, że plany te były nierealne, a sam Potocki wsławił się niszczeniem wielu sejmów. Przykładowo na sejmie w 1744 r. wziął 4000 dukatów od posła francuskiego (współpracującego z Prusami) i zerwał obrady, chociaż w Odezwie krytykował tego rodzaju praktyki. W połowie stulecia Stefan Garczyński wydał głośny utwór zatytułowany Anatomia Rzeczypospolitej Polskiej, synom ojczyzny ku przestrodze i poprawie tego, co z kluby wypadło (1751), w którym skrytykował panujące stosunki społeczne i upadek miast.

Słownik

Słowa kluczowe

August III, Wettinowie, anarchia, Stanisław Konarski, Stanisław Poniatowski, Antoni Potocki, bracia Załuscy, Familia, Potoccy, republikanci, patrioci, kamaryla Jerzego Augusta Mniszcha, Rzeczpospolita w XVIII w., rozbiory Polski, rozbiory Rzeczypospolitej, czasy saskie

Bibliografia

M. Czeppe, Kamaryla Pana z Dukli. Kształtowanie się obozu politycznego Jerzego Augusta Mniszcha 1750–1763, Warszawa 1998.

S. Konarski, O skutecznym rad sposobie [1763–1764], red. H. Olszewski, Kraków 1989.

J. Staszewski, August III Sas, Wrocław 1989.

Z. Zielińska, Walka „Familii” o reformę Rzeczypospolitej 1743–1752, Warszawa 1983.