Radykalny Münzer – rywal Lutra

W czasie, gdy Marcin Luter ukrywał się w Wartburgu, aktywną działalność rozpoczęli reformatorzy znacznie bardziej od niego radykalni. Należał do nich Tomasz Münzer z Zwickau, który wyrósł na głównego rywala Lutra w Niemczech. Tomasz Münzer odrzucał wszelkie przejawy przepychu w ceremoniach religijnych, jako jedyną formę kultu religijnego dopuszczał czytanie Pisma Świętego i śpiewanie psalmów. Był twórcą kierunku mistycznego w chrześcijaństwie, który znalazł wielu naśladowców. Część z nich nazwano anabaptystamianabaptyścianabaptystami (od greckiego anabaptisto - powtórnie chrzczę), ponieważ głosili potrzebę chrztu w wieku dorosłym. W swoich naukach występował przeciwko hierarchii świeckiej i duchowej i nawoływał do gruntownej przebudowy ustroju społecznego.

R1NagoMYlt5C71

Ilustracja przedstawia starszego mężczyznę siedzącego z książką. Mężczyzna ubrany jest w czapkę z nausznikami, futro z kołnierzem. Z tyłu, za mężczyzną, znajdują się dwie wieże oraz widok na pola.

Poglądy Münzera spotkały się z żywym zainteresowaniem wśród najuboższych warstw społecznych. W 1524 r. w Szwabii wybuchła wojna chłopska, która szybko ogarnęła całe południowe Niemcy. Chłopi wystąpili przede wszystkim przeciwko nasilającemu się uciskowi i rosnącym powinnościom feudalnym, a pod wpływem nauk Münzera do swoich żądań dołączyli postulaty religijne. W lutym 1525 r. w szwabskim mieście Memmingen uchwalili program walki, składający się z 12 artykułów. Domagali się w nim m.in. prawa do swobodnego wyboru proboszcza przez wspólnotę parafialną, ograniczenia dziesięciny, zmniejszenia pańszczyzny i opłat dzierżawnych, dostępu do lasów i pastwisk oraz prawa do polowań i połowu ryb. Najdalej idącym żądaniem było zniesienie poddaństwapoddaństwopoddaństwa.

Dzięki poparciu ubogiej ludności miejskiej powstańcy zaczęli odnosić znaczące sukcesy. Chłopi napadali i rabowali głównie zamki i klasztory, ale zaatakowali również kilka miast.

RRk0mjZi0IPw71

Ilustracja przedstawia szkic prezentujący ludność wiejską znajdującą się w trzech niewielkich kilkuosobowych grupkach. Ludzie Ci stoją i rozmawiają.

Oddziały powstańcze były jednak źle zorganizowane i słabo uzbrojone, a początkowe sukcesy zawdzięczały w dużej mierze zaskoczeniu przeciwników. Wobec rozmachu buntu chłopskiego do wspólnego działania przystąpili i katolicy, i luteranie. Dobrze uzbrojone i wyszkolone wojska książęce zaczęły zadawać chłopom dotkliwe porażki. Do decydującego starcia doszło 15 maja 1525 r. pod Frankenhausen w Turyngii. Oddziały chłopskie zostały całkowicie rozgromione w nierównym boju, a Tomasza Münzera, który dostał się do niewoli, poddano torturom i zabito. Po zdławieniu powstania ciężary feudalne, przeciwko którym wystąpili chłopi, zostały powiększone, a ogólne położenie chłopów uległo pogorszeniu.

Rozłam religijny w Niemczech

Zdławienie radykalnego nurtu reformacjireformacjareformacji nie oznaczało przywrócenia jedności Kościoła. Przeciwnie – umiarkowane nauki Marcina Lutra zdobywały coraz szersze rzesze zwolenników. Coraz przychylniejszym okiem spoglądali na nie również niektórzy książęta, których pociągało hasło ubogiego Kościoła i szansa na sekularyzacjęsekularyzacjasekularyzację dóbr kościelnych. Oczekiwano, że papież zwoła sobór powszechny, który rozstrzygnąłby problemy teologiczne i przywrócił jedność Kościoła. Klemens VII odwlekał jednak tę decyzję w obawie przed nawrotem koncyliaryzmukoncyliaryzmkoncyliaryzmu.

Po stłumieniu powstania chłopskiego ponownie zaktywizowali się luteranie. W 1526 r. sejm RzeszyRzeszaRzeszy w Spirze uznał prawa książąt do samodzielnego regulowania spraw religijnych w ich księstwach. Był to niewątpliwy sukces zwolenników Lutra. Wywołało to zdecydowaną reakcję zwolenników katolicyzmu, którzy trzy lata później przeprowadzili uchwały zakazujące propagandy luterańskiej w krajach katolickich i gwarantujące prawa katolików w państwach luterańskich. Przeciwko temu formalny protest złożyło pięciu książąt i czternaście miast – odtąd zwolenników reformacji zaczęto nazywać protestantami.

RSSGANlrqlF4U1

Ilustracja przedstawia młodego mężczyznę ubranego w długą szatę. Mężczyzna na długą, prostą szatę ze stójką, na głowie kręcone włosy, na twarzy niewielki zarost.

Kolejny sejm poświęcony problemom religijnym odbył się w 1530 r. w Augsburgu. Luteranie przedłożyli Karolowi V opracowane przez Filipa Melanchtona i zaaprobowane przez Lutra swoje wyznanie wiary – od tego dokumentu wyznanie luterańskie nazywa się wyznaniem augsburskim. Miało charakter umiarkowany i było wyrazem pewnej ugodowości luteranów. Zapewne z tego powodu nie zadowoliło ani co bardziej radykalnych protestantów, ani katolików. W tej sytuacji cesarz Karol V wydał dekret, w którym potwierdził edykt wormacki z 1521 r. potępiający Lutra i jego nauki.

Decyzje sejmu augsburskiego oznaczały ostateczny rozłam między katolikami a protestantami. Książęta protestanccy z inicjatywy księcia saskiego Jana i landgrafa heskiego Filipa założyli w 1531 r. związek obronny, nazwany od miejsca utworzenia (w mieście Schmalkalden) Związkiem Szmalkaldzkim. W jego skład weszło sześciu książąt, dwóch hrabiów i jedenaście miast. Nad Rzeszą zawisło widmo wojny domowej, choć tym razem udało się jej uniknąć za sprawą zagrożenia tureckiego. Zmusiło ono zwaśnione obozy chrześcijańskie do chwilowego zawieszenia broni i wspólnego przeciwstawienia się tureckiej agresji.

Czas wojen religijnych

Zaangażowanie się Karola V w wojnę z Francją, a jego brata Ferdynanda (od 1531 r. króla niemieckiego) w konflikt z Turcją sprzyjało dalszemu rozprzestrzenianiu się reformacji w Niemczech. Książęta przystępujący do obozu protestanckiego częściej kierowali się względami politycznymi i gospodarczymi niż religijnymi. Przyjmując luteranizm, podporządkowywali sobie kler i zajmowali dobra kościelne. Biskupi zmieniający wyznanie dokonywali sekularyzacji dóbr i zamieniali je na dziedziczne księstwa. Największy zasięg terytorialny w Rzeszy luteranizm osiągnął ok. 1548 r., objął wtedy północne, środkowe i wschodnie Niemcy.

Jednocześnie jednak uległa poprawie sytuacja w obozie katolickim. Pomyślny przebieg wojen z Francją (zawarcie rozejmu w Crépy w 1544 r.) pomógł Karolowi V, a rozpoczęcie soboru trydenckiego 1545 r. dawało nadzieję na reformę wewnętrzną Kościoła. W obozie protestanckim brakowało jedności. W tych okolicznościach rozpoczęta przez Karola V w 1546 r. tzw. I wojna szmalkaldzka zakończyła się jego sukcesem. W bitwie pod Mühlbergiem nad Łabą pokonał wojska saskie, a elektora saskiego Jana Fryderyka wziął do niewoli oraz pozbawił posiadłości i godności elektorskiej.

RypYI6ClAZ5tR

Ilustracja przestawia pole, na którym stacjonują wojska oraz po prawej stronie widok wnętrza budynku stojącego obok placu. Na placu widać namioty w których stacjonuje wojsko, z przodu na pierwszym planie widać rycerzy na koniach którzy przemieszczają się w różnych kierunkach po placu. Budynek jest jednopiętrowy, w jego przekroju zarówno na parterze jak i na pierwszym piętrze widać spacerujących rozmawiających mężczyzn.

Karol V postanowił uregulować kwestie religijne w Rzeszy. W 1548 r. wydał tzw. interim augsburskie – 26 przepisów regulujących tymczasowo (do czasu rozpatrzenia sprawy przez sobór trydencki) stosunki polityczne i religijne w cesarstwie. Jednak dokument ten, poza zgodą na małżeństwa księży i komunię pod dwiema postaciami, był właściwie powtórzeniem zasad wiary katolickiej. Nie zadowolił więc książąt protestanckich, a próby wzmocnienia władzy cesarskiej przez Karola V sprawiły, że przeciw niemu odwrócili się jego dotychczasowi sojusznicy. Książęta niemieccy, broniąc swoich przywilejów, sprzymierzyli się więc z królem francuskim Henrykiem II i w 1552 r. rozpętali II wojnę szmalkaldzką. Tym razem jej przebieg był niepomyślny dla Karola V. Cesarz nie miał już sił na dalszą walkę i postanowił abdykowaćabdykacjaabdykować.

RJDGiXjW2blh71

Ilustracja przedstawia szkic wnętrza sali. W sali znajduje się kilkadziesiąt osób, które siedzą na krzesłach ustawionych na kształt podkowy. Na środku na dużym krześle ustawionym pod baldachimem siedzi starszy mężczyzna z brodą. Przed nim stoją dwaj mężczyźni z księgą. Za nimi zaś, przy stole, siedzą kolejni dwaj mężczyźni.

Misja zakończenia wojny przypadła więc bratu i następcy Karola V – Ferdynandowi I. Uporządkowaniem stosunków religijnych i politycznych w Niemczech miał się zająć kolejny sejm w Augsburgu. Po długich sporach 25 września 1555 r. ustanowiono pokój religijny. Jego ustalenia regulowały stosunki między katolikami a luteranami (nie obejmowały innych wyznań). Pokój augsburski wprowadzał zasadę: cuius regio, eius religio – czyj kraj, tego religia. Nie ogłaszał więc wolności religijnej, uznawał jedynie, że o obowiązującej religii w poszczególnych państwach niemieckich decydować będzie jego władca. Poddani byli zobowiązani przyjąć jego wyznanie lub emigrować. W ten sposób oficjalnie uznano w Rzeszy Kościół Ewangelicko – Augsburski. Jego doktryna opiera się na 5 zasadach: sola Scriptura – jedynie Pismo; solus Christus – jedynie Chrystus; solum Verbum – jedynie Słowo, sola gratia i sola fide – jedynie łaska i jedynie wiara. Najwyższą władzę stanowi Synod, czyli zebranie duchownych i świeckich przedstawicieli poszczególnych diecezji. Naczelną władzą administracyjną i organem wykonawczym Synodu Kościoła jest rada zwana Konsystorzem, na czele której stoi Biskup.

Pokój augsburski kończył okres walki o religijne oblicze Niemiec, choć nie rozstrzygał najważniejszych problemów związanych z możliwością dalszej sekularyzacji dóbr kościelnych i mógł stanowić zalążek kolejnych wojen. Konflikty religijne przyniosły dalsze osłabienie władzy cesarskiej i pogłębiły i tak już silne partykularyzmypartykularyzmpartykularyzmy lokalne.

Słownik

Słowa kluczowe

reformacja, Tomasz Münzer, anabaptyści, wojna chłopska, augsburskie wyznanie wiary, Filip Melanchton, Związek Szmalkaldzki, wojny szmalkaldzkie, pokój augsburski, interim augsburskie

Bibliografia

Banaszak M., Historia Kościoła katolickiego. T 3. Czasy nowożytne 1517‑1758, Warszawa 1989.

Chaunu P., Czas reform. Historia religii i cywilizacji (1250‑1550), tłum. J. Grosfeld, Warszawa 1989.

Dawson Ch., Podział chrześcijaństwa na Zachodzie, Warszawa 1967.

Delumeau J., Reformy chrześcijaństwa w XVI i XVII w., t 1: Narodziny i rozwój Reformy protestanckiej, Warszawa 1986.

Decot R., Mała historia reformacji w Niemczech, tłum. J. Zychowicz, Kraków 2007.

Friedenthal R., Marcin Luter. Jego życie i czasy, tłum. C. Tarnogórski, Warszawa 1991.

Green V. , Reformacja, tłum. S. Bartosiak, Warszawa 2000.

Grzybowski S., Wielka historia świata. Tom 6. Narodziny świata nowożytnego 1453‑1605, Warszawa 2005.

Mikulski K., Wijaczka J., Historia powszechna. Wiek XVI‑XVIII, Warszawa 2012.

Wójcik Z., Historia powszechna XVI‑XVII w., wyd. X, Warszawa 2010.

Wyczański A., Historia powszechna. Wiek XVI, Warszawa 1987.