Przeczytaj
Szlachetna wizja
Sama idea międzynarodowej instytucji, która stałaby na straży pokoju, nie była nowa. Podobna wizja przyświecała Amerykanom już podczas konferencji w Paryżu po I wojnie światowej. W efekcie decyzji zwycięskich mocarstw w 1920 r. powstała Liga NarodówLiga Narodów, pokojowa organizacja zrzeszająca wiele państw świata. Do głównych organów Ligi Narodów należały rada oraz zgromadzenie reprezentujące wszystkie państwa członkowskie. W skład rady wchodziły wielkie mocarstwa jako jej stali członkowie oraz mniejsze państwa jako członkowie tymczasowi. Wszystkie rezolucje rady wymagały jednomyślności jej członków oraz zgody zgromadzenia, co sprawiało, że osiągnięcie konsensusukonsensusu było praktycznie niemożliwe. Ponadto w skład Ligi Narodów nie weszły Stany Zjednoczone, co dodatkowo osłabiło jej autorytet. W rezultacie nie zdołała ona zapobiec wybuchowi kolejnej globalnej wojny. W 1939 r. Liga Narodów praktycznie zawiesiła swoją działalność, chociaż formalnie istniała jeszcze do kwietnia 1946 r.
Franklin Delano Roosevelt wyciągnął wnioski z ograniczeń Ligi Narodów. Wartości nowej organizacji chciał oprzeć na wartościach wyrażonych w Karcie atlantyckiej z 14 sierpnia 1941 r. Karta ta, podpisana przez Roosevelta i Churchilla, zawierała cele wojenne mocarstw, takie jak prawo narodów do decydowania o swoich granicach i formie rządów. Dokument zapowiadał też swobodę żeglugi oraz współpracę ekonomiczną państw świata. W 1942 r. 26 państw należących do Wielkiej Koalicji przyjęło w Waszyngtonie Deklarację Narodów Zjednoczonych, potwierdzając tym samym gotowość do utworzenia po wojnie międzynarodowej organizacji pokojowej. W tym czasie Roosevelt zamierzał oprzeć globalny system bezpieczeństwa międzynarodowego głównie na czołowych mocarstwach koalicji antyhitlerowskiej: Stanach Zjednoczonych, ZSRS, Wielkiej Brytanii i Chinach. Ci „czterej policjanci” – według określenia Roosevelta – weszliby w skład Rady Bezpieczeństwa z prawem weta, ograniczonego jednak tylko do niektórych spraw.
Wielka Trójka potwierdziła gotowość do utworzenia międzynarodowej organizacji pokojowej podczas konferencji w Teheranie (28 listopada – 1 grudnia 1943 r.). Z kolei na konferencji w Dumbarton Oaks na przedmieściach Waszyngtonu (październik 1944 r.) eksperci z USA, ZSRS, Wielkiej Brytanii i Chin uzgodnili cele, strukturę i zasady funkcjonowania przyszłej Organizacji Narodów ZjednoczonychOrganizacji Narodów Zjednoczonych. Sporną kwestią pozostawało stosowanie przez mocarstwa prawa weta, stało się ono jednym z zasadniczych zagadnień omawianych przez Wielką Trójkę podczas konferencji w Jałcie (luty 1945 r.). Ostatecznie Roosevelt ustąpił Stalinowi, który żądał nieograniczonego prawa weta dla mocarstw w Radzie Bezpieczeństwa. Churchill zaś zdołał wywalczyć dla Francji rolę jednego z głównych mocarstw w ramach powojennego systemu bezpieczeństwa.
Powstanie ONZ
Franklin Delano Roosevelt nie dożył momentu, kiedy jego marzenie o powstaniu międzynarodowej organizacji pokojowej stało się faktem. Prezydent zmarł 12 kwietnia 1945 r., a niecałe dwa tygodnie później, 25 kwietnia w San Francisco, obrady rozpoczęła konferencja założycielska Organizacji Narodów Zjednoczonych. Wzięło w niej udział 50 krajów, członków koalicji antyhitlerowskiej, które stały się członkami założycielami ONZ. Podstawowe cele i zasady funkcjonowania nowej organizacji zawierała Karta Narodów ZjednoczonychKarta Narodów Zjednoczonych podpisana 26 czerwca 1945 r. Należy do nich przede wszystkim dążenie do zapewnienia pokoju i bezpieczeństwa na świecie, rozwijanie wszechstronnej współpracy między narodami oraz suwerenność i równość wszystkich krajów członkowskich. Państwa zobowiązały się także do pokojowego rozwiązywania sporów oraz podejmowania współpracy w akcjach mających na celu zapobieganie agresji, również wobec krajów spoza ONZ. Siedzibą ONZ został Nowy Jork, a na jej czele stanął sekretarz generalny. Jako pierwszy tę funkcję sprawował Norweg Trygve Lie.
Przedstawiciele których państw zasiadali w tych wyznaczonych fotelach?
Jaką rolę wyznaczono Chinom w ramach ONZ?
Zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami Wielkiej Trójki kluczowe decyzje w ramach ONZ miała podejmować Rada Bezpieczeństwa. Bezpośrednio po wojnie składała się ona z dziesięciu członków, w tym pięciu stałych: Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, ZSRS, Francji i Chin. Do dziś powzięcie wiążących postanowień przez Radę Bezpieczeństwa wymaga jednomyślności członków stałych oraz większości niestałych. W kompetencjach Rady leży decyzja o sankcjachsankcjach lub użyciu sił międzynarodowych. Natomiast wszystkie państwa członkowskie ONZ mają prawo wysyłać swoich przedstawicieli do Zgromadzenia Ogólnego. Podczas głosowań każdemu krajowi, bez względu na rozmiar i liczbę ludności, przysługuje tam jeden głos. Zgromadzenie Ogólne decyduje o powoływaniu nowych organizacji ONZ, uchwala budżet, rozstrzyga o najważniejszych problemach międzynarodowych. W ramach ONZ działają ponadto liczne organizacje wyspecjalizowaneorganizacje wyspecjalizowane, zajmujące się konkretnymi zagadnieniami, np.:
UNESCO (Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury),
FAO (Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa),
UNICEF (Fundusz Narodów Zjednoczonych Pomocy Dzieciom) oraz
WHO (Światowa Organizacja Zdrowia).
Nazwij państwa europejskie, które nie należały w tym czasie do ONZ. Wymień możliwe powody.
Pierwsze lata
Już w pierwszych latach istnienia ONZ zaczęła odgrywać istotną rolę w świecie. Od 1945 r. w ramach organizacji działała tzw. UNRRA, czyli Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Pomocy i Odbudowy, która udzielała wszechstronnej pomocy humanitarnej krajom koalicji antyhitlerowskiej najbardziej dotkniętym przez wojnę. UNRRA czuwała również nad repatriacją ludności cywilnej i kombatantów armii sprzymierzonych. W 1948 r. ONZ przyjęła Powszechną deklarację praw człowieka. Znalazły się w niej zapisy o prawie do życia, wolności, pracy i wypoczynku. Na mocy decyzji ONZ w 1947 r. doszło do podziału Palestyny na części arabską i żydowską, co jednak nie zdołało zapobiec eskalacji konfliktu na Bliskim Wschodzie. W 1950 r. z ramienia ONZ doszło do interwencji Amerykanów na Dalekim Wschodzie, gdzie komuniści z Korei Północnej próbowali siłą przejąć kontrolę nad Koreą Południową. Organizacja wywarła także znaczny wpływ na proces likwidacji kolonializmukolonializmu i zadbała o prawa dzieci: w 1959 r. przyjęła Deklarację praw dziecka, która gwarantować miała najmłodszym prawo do równego traktowania oraz ochronę przed wyzyskiem i okrucieństwem.
W sumie jednak nadzieje Roosevelta na pokojowe współistnienie narodów po zakończeniu II wojny światowej się nie spełniły. Po zwycięskiej wojnie z Niemcami i Japonią doszło do rozpadu Wielkiej Koalicji. Rozbieżność interesów pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a ZSRS stawała się coraz bardziej widoczna i szybko przybrała formę zimnej wojnyzimnej wojny. Sowieci chętnie korzystali z prawa weta w Radzie Bezpieczeństwa, aby przeciwstawiać się inicjatywom pokojowym podejmowanym przez państwa zachodnie. Stąd liczne, często bardzo krwawe konflikty, do których dochodziło głównie w tzw. krajach Trzeciego Światakrajach Trzeciego Świata i wobec których społeczność międzynarodowa była bezsilna. Niemniej, jak zauważył niezwykle zasłużony polski dyplomata Andrzej Towpik, trudno o jednoznaczną ocenę ONZ.
ONZ na pomoc światuPrzewidziany w Karcie system bezpieczeństwa zbiorowego nie powstał. Miał być w istocie kontynuacją sojuszu wojennego. Wielkie mocarstwa koalicji antyhitlerowskiej uzyskały w Organizacji specjalny status i to one przede wszystkim miały spełniać rolę „policji” zapobiegającej nowym konfliktom i wojnom. Ta wiara we wspólne ich działanie zgasła już w pierwszych dniach zimnej wojny, która przyniosła głębokie podziały między mocarstwami i między członkami ONZ. Mimo wielu słabości [ONZ] okazała się ważnym instrumentem w globalnej współpracy. Wniosła istotny wkład do tworzenia nowej społeczności międzynarodowej oraz rozwiązywania światowych problemów.
Źródło: Andrzej Towpik, ONZ na pomoc światu, tekst dostępny online: rp.pl, 21.10.2020.
Słownik
(ang. Charter of the United Nations) umowa międzynarodowa (statut) podpisana 26 czerwca 1945 r. w San Francisco; weszła w życie 24 października 1945 r.; stanowi podstawę prawną istnienia i działania ONZ
(ang. League of Nations, franc. Société des Nations) pierwsza w historii organizacja międzynarodowa o celach ogólnych, powołana dla rozwoju współpracy oraz zapewnienia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa
(inaczej: Narody Zjednoczone – NZ, ang. United Nations – UN, arab. Munazzamat al‑Umami al‑Muttahida, chiń. Lianheguo, franc. Organisation des Nations Unies – ONU, hiszp. Organización de las Naciones Unidas – ONU, ros. Organizacyja Objedinionnych Nacyj – OON) organizacja międzynarodowa o charakterze uniwersalnym (powszechnym) i szerokim zakresie działania (kompetencjach ogólnych)
organizacje międzynarodowe o charakterze powszechnym, działające w różnych dziedzinach, np. gospodarczej, społecznej, kulturalnej, oświatowej, zdrowia publicznego, transportu, związane z ONZ umowami określającymi zasady ich współpracy; ich działalność koordynuje Rada Gospodarczo‑Społeczna ONZ; należą do nich m.in. Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO), Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO), Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO), Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF), Międzynarodowa Organizacja Morska (IMO)
(z łac. consensus – zgoda, porozumienie) sposób podejmowania decyzji bez formalnego sprzeciwu uczestników i głosowania, a na podstawie wspólnych konsultacji
(z łac. sanctio – kara, przepis) ujemne konsekwencje prawne zastosowane wobec państwa, które narusza zasady prawa międzynarodowego
(z łac. colonia – osada rolnicza) polityka państw polegająca na utrzymywaniu w zależności politycznej i/lub ekonomicznej państw słabiej rozwiniętych; powszechna od XVI do drugiej połowy XX w.
określenie stosowane do opisania sytuacji politycznej i ekonomicznej na świecie w okresie po II wojnie światowej do upadku ZSRS, charakteryzującej się konfliktem między dwoma blokami: Związkiem Sowieckim i państwami bloku wschodniego (oraz krajami współpracującymi z ZSRS) z jednej strony oraz Stanami Zjednoczonymi i państwami demokratycznymi z drugiej
(inne określenia: kraje słabo rozwinięte, kraje rozwijające się) określenie stosowane wobec krajów – zwykle o przeszłości kolonialnej – na terenie Afryki, Ameryki Łacińskiej, Azji i Oceanii; charakteryzują się m.in. wysokim przyrostem naturalnym, niskim poziomem oświaty i opieki zdrowotnej, ogromnymi nierównościami ekonomicznymi i kontrastami społecznymi, a także dualizmem technologicznym (współwystępowanie sektora nowoczesnego z tradycyjnym)
Słowa kluczowe
Deklaracja Narodów Zjednoczonych, Karta atlantycka, Liga Narodów, ONZ, UNICEF, UNRRA, WHO, Wielka Koalicja, Wielka Trójka, świat po II wojnie światowej, zimna wojna
Bibliografia
P. Johnson, Historia świata od roku 1917 do lat 90‑tych, Warszawa 2016.
K. Michałek, Amerykańskie stulecie. Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki 1900–2001, Warszawa 2004.
S.M. Plokhy, Jałta. Cena pokoju, tłum. R. Bartołd, Poznań 2011.
Najnowsza historia świata, t. 1, 1945–1963, pod red. A. Patka, J. Rydla, J.J. Węca, Kraków 2000.