Przeczytaj
Jan Andrzej Morsztyn (1621–1693) – starannie wykształcony poeta, związany z dworem Lubomirskich. Dzięki ich protekcji zyskał stanowiska i wielką fortunę. Był też dworzaninem Jana Kazimierza i Jana III Sobieskiego. Pod koniec życia wyjechał do Francji, gdzie otrzymał nominację na sekretarza Ludwika XIV.
Historia literatury polskiejTwórczość Jana Andrzeja Morsztyna, dobrze znana w kręgu dworu i magnackiej elity, nie została opublikowana za życia autora, choć jego pierwszy zbiór Lutnia został przygotowany do druku, poprzedza go dedykacja i wiersz Do czytelnika. Krążyły kopie rękopiśmienne, spalone podczas drugiej wojny. […] znajdujemy w twórczości Morsztyna wyraz wyrafinowanej kultury dworskiej, w której szczerość i zaangażowanie muszą ustąpić maskom czy też grze. Jest to zarazem najwyższa pochwała poezji jako kunsztu, poezji autotelicznejautotelicznej, poezji jako sztuki słowa. To zbliża go do wielu twórców XX wieku.
Źródło: Anna Nasiłowska, Historia literatury polskiej, Warszawa 2019, s. 89–92.
Do czytelnikaLutniąś wziął w rękę, która‑ć w różne tony
Zagra, jako jej każą różne strony.
Najdziesz tu chorał zwyczajny i czasem
Niżej od inszych odezwie‑ć się basem.
I ekstrawagant wmiesza się, więc i to
Będzie, zerwie się bydlęce jelito:
Ale też podczas tonem niemierzianem
Ozwie się kwintą i krzyknie sopranem.
A że choć struny różne głosy mają,
Na jednej lutni wszytkie pieśni grają.
Obierz‑że sobie to, co ku twej myśli,
A co‑ć się nie zda, miń albo przekréśli!Źródło: Jan Andrzej Morsztyn, Do czytelnika.
Koncept i kunszt
W poezji Jana Andrzeja Morsztyna odnajdujemy wszystkie cechy typowe dla kultury barokowej: niezwykłość, bogactwo pomysłów, grę paradoksówparadoksów, niejednoznaczność. Niekiedy w odniesieniu do wierszy Morsztyna mówiono o przeroście formy nad treścią, choć właściwie trzeba by mówić o napięciu między sposobem wyrażania myśli a nią samą, przy czym właśnie to, jak myśl jest formułowana, niesie wiele informacji. Dlatego analizując wiersze Morsztyna, warto przyglądać się obrazowi świata ujawniającemu się poprzez język. W metaforach konstruowanych przez poetę odbijają się niekiedy uprzedzenia i stereotypy wpływające na jego postrzeganie rzeczywistości.
Marinizm i konceptyzm
Twórczość Jana Andrzeja Morsztyna stanowi realizację estetycznych założeń marinizmumarinizmu, kierunku w poezji barokowej nazwanego od nazwiska jego twórcy, włoskiego poety Giambattisty Marina (1569–1625). Marini chętnie sięgał po koncept jako chwyt kompozycyjny, dlatego kierunek ten bywa określany także jako konceptyzmkonceptyzm. Koncept w czasach baroku uważano za istotę artyzmu poezji lirycznej. Rozumiano go jako wyszukany i zaskakujący pomysł, który realizowano za pomocą wymyślnej figury stylistycznej. Z czasem konceptyzm stał się stylem poetyckiej refleksji filozoficzno‑religijnej, zabiegiem charakterystycznym dla liryki okolicznościowej i erotycznej. Wywarł on znaczny wpływ na kształt polskiej barokowej poezji dworskiej. W jej eleganckiej, wycyzelowanej formie można widzieć odpowiednik form towarzyskich obowiązujących na dworach królewskich i magnackich.
Miłość jako temat poezji
Najpopularniejszymi tematami w poezji Morsztyna są miłość i pożądanie, ukazywane zgodnie ze światopoglądem barokowym, wedle którego nic nie jest jednoznaczne i takie, za jakie na pozór uchodzi. Miłość raz jest więc przez poetę idealizowana, innym razem okazuje się przyczyną cierpienia. Kochankowie widzą siebie zależnie od doznawanych akurat emocji i namiętności, a te się zmieniają, gdyż nie ma nic stałego na świecie. Miłość nie jest czystym uczuciem – to gra między ludźmi.
Nieufność wobec natury ludzkiej
W wierszach Morsztyna niektórzy komentatorzy dostrzegają cynizm w sposobie mówienia o uczuciach oraz niechęć do kobiet, inni jednak zwracają uwagę na trafne obserwacje psychologiczne i obyczajowe. Poeta wyolbrzymia paradoksy, bawi się nimi, jednak u źródeł tej zabawy kryje się głęboka nieufność wobec natury ludzkiej, w której interesowność i miłość własna odgrywają nadrzędną rolę.
Słownik
(gr. antithesis – przeciwstawienie) składniowy środek stylistyczny polegający na zestawieniu w jednej wypowiedzi dwóch przeciwstawnych, często wykluczających się logicznie stwierdzeń
(gr. autoteles – niezależny, sam sobą kierujący) – będący celem samym w sobie
(gr. eschatos – ostatni; logos – słowo) – nauka o rzeczach ostatecznych, na przykład śmierci, przemijaniu, piekle i niebie; także wyobrażenia o losie człowieka po jego śmierci
(łac. superlatio, veri superiectio) – przesadnia, przesada; środek stylistyczny, który polega na celowej przesadzie w opisie czegoś
(łac. conceptus - ujęcie, pomysł; wł. concetto – świetny, wyszukany pomysł) – oryginalny i zaskakujący pomysł, na którym oparty jest utwór literacki; także prąd w poezji barokowej dążący do zaskakiwania i szokowania czytelnika wyszukanym konceptem
(łac. contra stare – stać naprzeciw) – zabieg stylistyczny, który polega na przedstawieniu danego zjawiska między innymi przez ukazania go w kontekście zjawiska zupełnie odmiennego
(od Giambatisty Mariniego) – styl w literaturze barokowej, który charakteryzuje się efektowną formą i nadużywaniem w jednym utworze różnorodnych środków stylistycznych
(gr. parádoxos – nieoczekiwany, nieprawdopodobny, zadziwiający) – zaskakujące twierdzenie, często sprzeczne z powszechnie przyjętą opinią; także twierdzenie logiczne prowadzące do zaskakujących i sprzecznych wniosków
(łac. sensus – zmysł) – pogląd, zgodnie z którym źródłem poznania są zmysły i wrażenia zmysłowe
(łac. vanitas – marność) – związany z tematyką przemijania, ludzkiej marności; vanitas to myśl przewodnia biblijnej Księgi Koheleta (Koh 1, 2): Vanitas vanitatum et omnia vanitas
(„Marność nad marnościami i wszystko marność”)