Współczesny świat wykazuje duże zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno‑gospodarczego oraz powiązanego z nim poziomu jakości życia. W 1990 roku po raz pierwszy opublikowane zostały rankingi państw sporządzone na podstawie miernika zwanego wskaźnikiem rozwoju społecznego (HDIHDIHDI). Wskaźnik ten uwzględnia kilka elementów dokonań państw w zakresie różnych aspektów życia społecznego, ekonomicznego i kulturalnego. Są to: przeciętna długość trwania życia, dostępność oświaty i poziomu wykształcenia, materialny standard życia określony wartością PKB w przeliczeniu na 1 mieszkańca. Najwyższą wartość HDI osiąga m.in. w Norwegii, Kanadzie, Francji, Wielkiej Brytanii, Niemczech. Najniższą wartością charakteryzują się państwa afrykańskie, m.in. Sierra Leone, Burkina Faso, Tanzania. Polska osiąga bardzo wysoki poziom wartości HDI – charakterystyczny dla krajów bardzo wysoko rozwiniętych. W 2018 roku w rankingu rozwoju społecznego (HDI) Polska uplasowała się na 33. miejscu – trochę wyżej niż w roku 2017. Pierwsze miejsce na świecie zajęła Norwegia, a wśród państw UE pierwsze miejsce i trzecie w ogólnej klasyfikacji zajęła Irlandia.

Indeks górny Źródło danych: S. Otfinowska, Polska coraz wyżej w rankingu rozwoju społecznego, 18.03.2019, euractiv.pl (dostęp 17.06.2021). Indeks górny koniec^{Źródło danych: S. Otfinowska, Polska coraz wyżej w rankingu rozwoju społecznego, 18.03.2019, euractiv.pl (dostęp 17.06.2021).}

Indeks górny Źródło: UNDP, Krajowy Raport o Rozwoju Społecznym. Polska 2012. Rozwój regionalny i lokalny, Biuro Projektowe UNDP w Polsce, Warszawa 2012. Dostępne w internecie: euroreg.uw.edu.pl (dostęp 17.06.2021). Indeks górny koniec^{Źródło: UNDP, Krajowy Raport o Rozwoju Społecznym. Polska 2012. Rozwój regionalny i lokalny, Biuro Projektowe UNDP w Polsce, Warszawa 2012. Dostępne w internecie: euroreg.uw.edu.pl (dostęp 17.06.2021).}

Postęp społecznypostęp społecznyPostęp społeczny rozumiany jest jako zdolność społeczeństwa do zaspokajania podstawowych potrzeb swoich obywateli i używania narzędzi, które pozwalają podnosić jakość życia, uzupełnia się on z ideą zrównoważonego rozwoju. Sam wzrost PKB nie wystarczy, jeżeli głównym celem ma być poprawa jakości życia. W długoterminowej perspektywie poza PKB należy uwzględnić także wskaźniki społeczne.

Zróżnicowanie warunków życia powoduje, że w Polsce są regiony, do których chętnie przybywa coraz więcej osób, oraz takie, z których coraz więcej osób wyjeżdża. Porównanie poziomu rozwoju społecznego poszczególnych województw, powiatów czy gmin jest możliwe dzięki stosowaniu różnorodnych wskaźników. Mogą to być między innymi:

• ilość łóżek w szpitalach na 1000 mieszkańców,

• liczba lekarzy na 100 000 mieszkańców,

• odsetek analfabetów,

• liczba studentów na 1000 mieszkańców,

• odsetek ludności z wykształceniem wyższym i średnim,

• dzienna wartość kaloryczna diety,

• stały dostęp do internetu na 1000 mieszkańców.

Jednym z podstawowych wskaźników poziomu rozwoju społecznego jest dostęp do edukacji. Miarą powszechności kształcenia jest np. współczynnik skolaryzacji bruttowspółczynnik skolaryzacji bruttowspółczynnik skolaryzacji brutto. Jest to stosunek ogólnej liczby uczniów poszczególnych poziomów nauczania do liczby ludności ogółem, w grupie wiekowej odpowiadającej danym stopniom nauczania. Współczynnik skolaryzacji brutto w szkolnictwie wyższym w Polsce wzrósł z 12,9% w roku akademickim 1990/1991 do 53,8% w roku akademickim 2010/2011, a następnie spadał, osiągając poziom 47,6% w roku akademickim 2015/2016.

RBXCBoBfwVWCF

Wykres przedstawiający współczynnik skolaryzacji brutto w latach 1990–2016. !990-1991 12,9. 1995-1996 22,3. 2000-2001 40,7. 2001-2002 43,6. 2002-2003 45,6. 2003-2004 45,4. 2004-2005 47,8. 2005-2006 48,9. 2006-2007 49,9. 2007-2008 51,1. 2008-2009 52,7. 2009-2010 53,7. 2010-2011 53,8. 2011-2012 53,1. 2012-2013 51,8. 2013-2014 49,2. 2014-2015 48,1. 2015-2016 47,6.

Największe ośrodki akademickie zlokalizowane są w miastach o dużej liczbie mieszkańców i są to publiczne uniwersytety lub uczelnie techniczne. Od wielu lat Warszawa jest miastem, w którym uczy się największa liczba studentów w Polsce, znajduje się tam także największa uczelnia – Uniwersytet Warszawski. W roku akademickim 2018/19 na 67 uczelniach w Warszawie kształciło się 219,6 tys. studentów. Stanowili oni 17,8% ogólnej liczby studentów polskich uczelni.

Indeks górny Źródło: studenckamarka.pl. Indeks górny koniec^{Źródło: studenckamarka.pl.}

Edukacja wpływa w dużej mierze na dorosłe życie ludzi, m.in. przekłada się na wysokość zarobków oraz stan zdrowia. Stan zdrowia jest ważnym miernikiem poziomu życia ludności. W dużym stopniu zależy od jakości i dostępności opieki zdrowotnej i infrastruktury medycznej.

Ważnym wskaźnikiem w pomiarze rozwoju społecznego, który daje obraz stanu zdrowia społeczeństwa, jest przeciętna oczekiwana długość trwania życia. 

RR4BnhxO495Th

W tabeli zawarto dane dotyczące przeciętnego dalszego trwania życia w 2019 r. według województw. Polska: mężczyźni wiek 0 74,1, wiek 15 lat 59,5, wiek 30 lat 45,1, 45 lat 31,3, 60 lat 19,3; kobiety wiek 0 81,8, wiek 15 lat 67,2, wiek 30 lat 52,4, 45 lat 37,8, 60 lat 24,2. W województwach najwyższe dalsze życie jest w województwie podkarpackim 75,4 wśród mężczyzn w grupie wiekowej 0, wśród kobiet w województwie 83,2 również w podkarpackim. U mężczyzn w wieku 15 lat na pierwszym miejscu jest województwo podkarpackie 60,8, u kobiet małopolskie 68. W przypadku wieku 30 lat mężczyźni najwyższa wartość podkarpackie 46,3, w przypadku kobiet również podkarpackie 53,8. Wiek 45 lat, mężczyźni podkarpackie 32,4, kobiety również 68,6. Wiek 60 lat: mężczyźni podkarpackie 20,1, kobiety podlaskie 25,3. Najniższe wartości dotyczą głównie województwa warmińsko-mazurskiego.

Wskaźniki zdrowia, edukacji i zamożności można zebrać w jeden wskaźnik LHDILHDILHDI – lokalny wskaźnik rozwoju społecznego.

RL7BQrbozTMs4

Na mapie Polski zaznaczono wskaźnik rozwoju społecznego na poziomie powiatowym, przyjmuje wartości od 1 do 100. Na mapie wyróżniają się powiaty w centrum województwa mazowieckiego, wielkopolskiego, śląskiego, na zachodzie małopolskiego, w centrum opolskiego. Pojedyncze powiaty z bardzo wysokim wskaźnikiem obejmują bliskość miast wojewódzkich. Wskaźnik bardzo wysoki wynosi od 62,8 do 99,8. Wskaźnik bardzo niski rzędu 5,2-22,3 można zauważyć w kilki powiatach województwa podkarpackiego, świętokrzyskiego, mazowieckiego, kujawsko-pomorskiego, łódzkiego, warmińsko-mazurskiego, podlaskiego.

R5kvchdnTvUj6

W tabeli zawarto wartość LHDI według województw z podziałem na: HI (wskaźnik zdrowia), EI (wskaźnik edukacji), WI (wskaźnik zamożności). LHDI jest najwyższe w mazowieckim, najniższe w świętokrzyskim. Wskaźnik zdrowia jest najwyższy w podkarpackim, najniższy w województwie łódzkim. Wskaźnik edukacji jest najwyższy w województwie mazowieckim, najniższy w województwie świętokrzyskim. Wskaźnik zamożności jest najwyższy w województwie mazowieckim, najniższy w podkarpackim. Szczegółowe dane. Województwo mazowieckie: LHDI 60,21, HI 58,18, EI 61,68, WI 60,84. Małopolskie LHDI 51,93, HI 69,10, EI 57,65, WI 35,15. Pomorskie LHDI 51,14, HI 71,28, EI 47,16, WI 39,79. Wielkopolskie LHDI 50,22, HI 63,32, EI 50,19, WI 39,86. Śląskie LHDI 49,54, HI 48,39, EI 53,92, WI 46,59. Opolskie LHDI 46,95, HI 59,76, EI 55,94, WI 30,96. Dolnośląskie LHDI 46,34, HI 47,61, EI 48,79, WI 42,84. Podlaskie LHDI 44,40, HI 66,08, EI 51,60, WI 25,67. Lubuskie LHDI 44,36, HI 54,72, EI 47,21, WI 33,79. Podkarpackie LHDI 43,77, HI 72,28, EI 48,15, WI 24,09. Zachodniopomorskie LHDI 42,89, HI 52,31, EI 42,51, WI 35,48. Warmińsko-mazurskie LHDI 42,33, HI 58,61, EI 42,85, WI 30,93. Kujawsko-pomorskie LHDI 41,22, HI 49,17, EI 42,31, WI 33,67. Lubelskie LHDI 39,55, HI 48,61, EI 46,46, WI 27,40. Łódzkie LHDI 39,28, HI 31,48, EI 52,25, Wi 36,85. Świętokrzyskie LHDI 36,78, HI 45,95, EI 39,18, WI 27,62.

LHDI wykorzystuje następujące dane: 

• zdrowie: oczekiwana dalsza długość trwania życia noworodka, współczynnik zgonów na nowotwory i choroby serca,

• edukacja: odsetek dzieci w edukacji przedszkolnej (przedział wiekowy 3–4 lata), średnia z wyników egzaminu ósmoklasisty (tylko dla części matematyczno‑przyrodniczej),

• zamożność: średni poziom zamożności mieszkańców.

LHDI nie jest rankingiem powiatów i województw – pokazuje jedynie, w jaki sposób regiony osiągają taką, a nie inną wartość LHDI, np. przez dobrą alokację środków czy inwestycje w kapitał ludzki, co zwiększa tzw. „możliwości” ich mieszkańców.

Miarą rozwoju społecznego jest nie tylko ilościowy rozwój gospodarczy, ale również stopień uczestnictwa społeczeństwa w procesie wzrostu. Jeżeli państwo jest bogatsze, to więcej środków przeznacza na finansowanie sfery społecznej, na rozbudowę infrastruktury społecznej oraz na inwestycje, których efekty mogą być widoczne dopiero po wielu latach. Poziom rozwoju społecznego w konkretnym roku jest efektem odpowiednich inwestycji w kapitał ludzki w latach poprzednich.

W Polsce, tak jak w innych krajach, rozwój społeczny jest zróżnicowany przestrzennie. Oprócz tradycyjnych różnic rozwoju gospodarczego i poziomu życia, które są widoczne między miastami i obszarami wiejskimi oraz między wschodem i zachodem kraju, dynamicznie rośnie przewaga metropolii nad obszarami peryferyjnymi. Coraz wyraźniejsze są także kontrasty jakości życia wewnątrz dużych miast. Intensywny rozwój ciągle odnotowują miejscowości, na obszarze których wydobywa się lub przetwarza surowce mineralne. Zamożność samorządów przekłada się na nowe inwestycje podnoszące poziom rozwoju społecznego.

Przyczynami zróżnicowania poziomu rozwoju społecznego w Polsce jest nasza przeszłość historyczna (m.in. zabory, zmiany granic) oraz silny rozwój przemysłu w czasach PRL‑u tylko w wybranych regionach. Transformacja społeczno‑gospodarcza po 1990 roku oraz przystąpienie do UE przyczyniły się do poprawy poziomu rozwoju społecznego Polski. W ostatnich latach największy wzrost wartości LHDI zanotowano w województwach lubuskim i łódzkim. W przypadku łódzkiego i lubuskiego znacząco przez ostatnie lata zwiększyła się przeciętna długość życia, relatywnie poprawiają się dochody mieszkańców. Jeżeli chodzi o powiaty, największa dynamika rozwoju miała miejsce w powiatach: nowosolskim, jaworskim, kolbuszowskim, łaskim, kępińskim, krakowskim, a także w miastach: Łódź (choć tutaj wynika to z wydłużania się średniej długości życia powodowanego opuszczaniem miasta przez osoby w wieku produkcyjnym), Sopot i Biała Podlaska. Najmniejsze zmiany dotyczą powiatów: goleniowskiego, starachowickiego, opatowskiego, sandomierskiego, buskiego, pyrzyckiego, myśliborskiego, choszczeńskiego, jeleniogórskiego, włoszczowskiego oraz pińczowskiego. Pogorszenie się wartości LHDI spowodowane jest często ujemnym przyrostem naturalnym, zwiększającą się liczbą zgonów, a także istotnym pogorszeniem się wyników edukacyjnych, np. w powiecie pińczowskim.

Indeks górny Źródło: UNDP, Krajowy Raport o Rozwoju Społecznym. Polska 2012. Rozwój regionalny i lokalny, Biuro Projektowe UNDP w Polsce, Warszawa 2012. Dostępne w internecie: euroreg.uw.edu.pl (dostęp 17.06.2021). Indeks górny koniec^{Źródło: UNDP, Krajowy Raport o Rozwoju Społecznym. Polska 2012. Rozwój regionalny i lokalny, Biuro Projektowe UNDP w Polsce, Warszawa 2012. Dostępne w internecie: euroreg.uw.edu.pl (dostęp 17.06.2021).}

Polecenie 1

Korzystając z poniższego tekstu i mapy, porównaj pozycję wybranych polskich regionów na tle regionów UE we wskaźniku SPI EU (regionalny wskaźnik postępu społecznego UE). Wyjaśnij przyczyny różnic.

1

EU Regional Social Progress Index - SPI EU 2016 przedstawia obraz rozwoju społecznego w 272 regionach należących do 28 państw członkowskich UE w oparciu o wiarygodne źródła danych wspólnych dla wszystkich regionów, zarówno ilościowych (np. EUROSTAT), jak i jakościowych (np. dane Gallup). Analizie poddano w sumie 50 odrębnych wskaźników, dotyczących m.in. śmiertelności niemowląt, przeludnienia, liczby zabójstw, dostępu do szerokopasmowego internetu w gospodarstwach domowych czy też jakości powietrza i tolerancji. Analizowane są czynniki, które wpływają na jakość życia. Najwięcej punktów w zestawieniu zdobyły regiony leżące w państwach skandynawskich. Trzy pierwsze miejsca należą odpowiednio do: Upper Norrland w Szwecji, Central Jutland w Danii i Capital Region of Denmark (Dania). W Unii Europejskiej nadal występuje duże zróżnicowanie poziomów rozwoju społecznego. Region, który znalazł się na czele rankingu, Upper Norrland, uzyskał 82,33 punktów na 100 możliwych, a południowo‑wschodnia Bułgaria, która uzyskała najniższy wynik, zdobyła tylko 39,72 punktów.

Jak na tym tle wypadają polskie województwa? Najwyżej, bo odpowiednio na 193. i 194. miejscu zostały sklasyfikowane województwo pomorskie (60,52 punkty) i podlaskie (60,44 punkty). Podobny poziom osiągnęły m.in. francuska Korsyka, grecka Kreta, hiszpańska Andaluzja czy włoska Umbria, jak również kilka regionów czeskich i słowackich. Najniżej w rankingu spośród polskich regionów znalazło się województwo śląskie, które z 53,79 punktami znalazło się na 250. pozycji. Różnica pomiędzy najwyżej a najniżej sklasyfikowanym polskim województwem wynosi 6,73 punktów. Różnice w wynikach nie zależą wyłącznie od poziomu zamożności określanego wskaźnikiem PKB na jednego mieszkańca. Są regiony o bardzo podobnej sile gospodarczej, a równocześnie całkowicie różnym poziomie rozwoju społecznego. Upper Norrland ma taki sam poziom PKB na jednego mieszkańca jak Bukareszt w Rumunii, natomiast pod względem postępu społecznego uzyskał o ponad 30 punktów więcej. Region oceniony najniżej (południowo‑wschodnia Bułgaria) jest jednym z najbiedniejszych regionów UE, tymczasem województwo podlaskie uzyskało 20 punktów więcej, mimo podobnego poziomu PKB na jednego mieszkańca.

Indeks górny Źródło: I. Pichola, Polskie województwa na średnim poziomie rozwoju społecznego w UE, 12.10.2016, deloitte.com (dostęp 17.06.2021) Indeks górny koniec^{Źródło: I. Pichola, Polskie województwa na średnim poziomie rozwoju społecznego w UE, 12.10.2016, deloitte.com (dostęp 17.06.2021)}

R1Vbz0w7CqMBI

Na mapie Europy zaznaczono kolorami wskaźnik postępu społecznego w Unii Europejskiej. Indeks najniższy - poniżej 45 wschodnia Rumunia i Bułgaria. Wartość najwyższa, indeks powyżej lub równy 80 to głównie Finlandia, Szwecja, Dania. W większości krajów Europy jest indeks pomiędzy 65 a 70. W Polsce w znacznej części kraju od 55 do 60.

Indeks górny Źródło: Określanie postępu społecznego, ec.europa.eu (dostęp 17.06.2021). Indeks górny koniec^{Źródło: Określanie postępu społecznego, ec.europa.eu (dostęp 17.06.2021).}

Słownik