„W piekle okopów”

R1XEwu0kd951I1

Fotografia przedstawia okopy wojskowe, umocnione drewnianymi belkami, widać leżących żołnierzy przykrytych kocami, torby z zapasami i skrzynie z amunicją. Jeden z żołnierzy z karabinem wychyla się z okopu. Pomiędzy dwoma ścianami okopu przechodzi drewniany most.

Kluczową rolę w czasie I wojny światowej odegrał frontfrontfront zachodni, a działania na nim podejmowane miały decydujące znaczenie dla przebiegu i wyniku konfliktu. Po bitwie nad Marnąbitwa nad Marnąbitwie nad Marną i tzw. wyścigu do morzawyścig do morzawyścigu do morza konflikt przybrał charakter wojny pozycyjnejwojna pozycyjnawojny pozycyjnej. Dwie armie stanęły naprzeciw siebie i mimo ponawianych prób ataków ich pozycje niewiele się zmieniły przez następne cztery lata. Aby lepiej ochronić żołnierzy przed ostrzałem nieprzyjacielskim i bombardowaniem, na całej długości frontu – od morza na północy do Alp szwajcarskich – zaczęto kopać okopyokopyokopy. W rezultacie osiągnęły one długość ok. 320 km, a łączna długość wszystkich (z rozgałęzieniami) wyniosła w przybliżeniu 10 tys. km, czyli jedną czwartą obwodu Ziemi.

Warunki życia żołnierzy w okopach były bardzo ciężkie, zwłaszcza na pierwszej linii frontu, dla wielu stały się one prawdziwym piekłem na ziemi. Najgorzej było, gdy podejmowano atak – atakujących ginęło zwykle dwa razy więcej niż broniących. Atak rozpoczynał się ostrzałem artyleryjskim, po którym z okopów wyskakiwali żołnierze i biegli w stronę okopów nieprzyjaciela, prosto w jego ogień artyleryjski. Dotarcie do celu utrudniały miny i zasieki z drutu kolczastego. Wszystko to sprawiało, że przełamanie frontu było bardzo trudne. Bitwy toczyły się nie tyle o terytorium, ile o to, żeby doprowadzić do wyczerpania i wykrwawienia armii przeciwnika i tym sposobem odnieść nad nim zwycięstwo. Celem przełamania impasu na froncie zachodnim obie strony wprowadzały nowe rodzaje broni lub znajdowały nowe zastosowania dla starych.

Rd79V8G7F3CAx

Fotografia przedstawia fragment ziemi w ujęciu od góry. Widać na nim nieregularne wydrążone rowy na większości obszaru tworzące połączone ze sobą labirynty.

Najskuteczniejszy zabójca

RsARloXAagvyh

Fotografia przedstawia trzech niemieckich żołnierzy na trawiastym terenie. Pierwszy celuje z wielkiego karabinu na metalowym stojaku, drugi podkłada amunicję. Trzeci stoi trochę dalej i wygląda przez lornetkę.

Standardową broń obu walczących armii stanowiły karabiny maszynowekarabin maszynowykarabiny maszynowe oraz karabiny wyposażone w bagnety, które mocowane do lufy służyły do walki wręcz (stosowane przede wszystkim w Rosji). W porównaniu z karabinami starszej generacji obecne potrafiły wypalić ok. 600 kul w ciągu minuty, co czyniło je bardzo skuteczną bronią masowego rażenia. Nie trzeba było nawet specjalnie celować w stronę przeciwników, by być pewnym, że się trafi.

RWYKfAZ8jl3dm1

Ilustracja przedstawia schematy trzech rodzajów granatów. Granat trzonkowy z różnych lat używania tysiąc dziewięćset piętnaście i siedemnaście, różnią się one rączką, w pierwszym okresie była ona zaokrąglona, później zamieniono ją na prosty kształt. Trzeci rodzaj to granat ze stabilizatorem, który zamiast uchwytu miał fragment materiału, dzięki któremu leciał dalej.

Żołnierze używali także granatów ręcznychgranat ręcznygranatów ręcznych. Na wyposażeniu armii brytyjskiej były np. granaty Millsa, kształtem przypominające gruszkę, Niemcy zaś posługiwali się granatami potocznie zwanymi „tłuczkami do ziemniaków”. Oba rodzaje broni – karabiny i granaty – były znane już wcześniej, ale w czasach I wojny światowej zostały ulepszone i weszły do powszechnego użycia. Pod względem skuteczności żadna broń nie mogła się jednak równać z ciężką artyleriąciężka artyleriaciężką artylerią. Około 70 proc. ogólnej liczby osób zabitych i rannych w czasie walk na froncie zachodnim to skutek użycia ciężkiej artylerii. Każdą bitwę poprzedzał ostrzał artyleryjski. Nie był on jednak na tyle skuteczny, żeby przełamać front i zniszczyć okopy nieprzyjaciela. W czasie bitwy nad Sommą brytyjskie działa wystrzeliły ponad 1,5 mln kul w pięć dni, a i tak żołnierze nie zdołali przerwać linii obrony przeciwnika. Ponadto ciężka artyleria nie była wystarczająco mobilna, by podążać za atakującymi i odpierać nieprzyjacielski ogień.

Gaz – obosieczna broń

Nieskuteczność dotychczas stosowanej broni spowodowała, że po obu stronach zintensyfikowano wysiłki zmierzające do wynalezienia nowych jej rodzajów. Po raz pierwszy broń chemiczną zastosowali Niemcy. Podczas bitwy pod Bolimowem koło Skierniewic, 31 stycznia 1915 r., użyli przeciwko wojskom carskim gazów łzawiących. Choć starcie wygrali Niemcy, atak chemiczny okazał się nieskuteczny. Ze względu na mróz (–3 °C) gaz nie parował, a Rosjanie nie zauważyli nawet jego obecności. W kwietniu 1915 r., w II bitwie pod Ypres, Niemcy po raz pierwszy użyli gazu bojowego na froncie zachodnim, co wywołało ogromną panikę w wojskach alianckich. Wkrótce rozwinięto badania nad innymi, silniejszymi gazami (zwłaszcza nad gazem musztardowym) i zaczęto je wykorzystywać na polach bitew. Skutkowało to poważnymi obrażeniami ciała i znaczną liczbą ofiar śmiertelnych. W ten sposób działanie gazów opisywał świadek:

RTlCRRFfhV2Ho

Ilustracja przedstawia grupę żołnierzy idących jeden za drugim trzymających się nawzajem za ramiona. Wszyscy mają zawiązane oczy bandażami, niektórzy mają na ramionach karabiny. Wokół leży wielu rannych żołnierzy z zawiązanymi oczami.

Tabela – gaz bojowy.

Indeks dolny Tabela na podstawie danych o broni chemicznej w Wikipedii, dane za: Kim Coleman, A history of chemical warfare, Basingstoke, Hampshire New York: Palgrave Macmillan, 2005. Indeks dolny koniec_{Tabela na podstawie danych o broni chemicznej w Wikipedii, dane za: Kim Coleman, A history of chemical warfare, Basingstoke, Hampshire New York: Palgrave Macmillan, 2005.}

Zastosowanie gazów bojowych w bitwach I wojny światowej nie spełniło swojego najważniejszego zadania – nie doprowadziło do przerwania frontu. Co więcej, wiązało się z dużym ryzykiem. Zdarzało się, że gaz niesiony był przez wiatr w kierunku wojsk, które go rozpylały. To spotkało m.in. Brytyjczyków w czasie bitwy pod Loos w 1915 r. W celu zabezpieczenia żołnierzy przed działaniem gazów bojowych szybko wprowadzono do uzbrojenia maski przeciwgazowe.

Rmvyc5tqQhfYf

Fotografia przedstawia czterech niemieckich w maskach przeciwgazowych. Jeden siedzi przy wielkim karabinie, który po lewej stronie ma okrągły metalowy pojemnik z dziurami, po prawej stronie dwa pokrętła. Drugi żołnierz stoi obok z lornetką w ręce i patrzy w dal. Pozostali przyglądają się.

Zawodne fortece

Wynikiem kolejnej – również nieudanej – próby wynalezienia broni, która mogłaby doprowadzić do przełamania frontu, były czołgiczołgczołgi. Po raz pierwszy użyli ich Brytyjczycy w bitwie nad Sommą. Armie eksperymentowały z czołgami, wprowadzając coraz to nowe ulepszenia. Czołgi sprawiały wrażenie niezdobytych fortec, zdolnych do zniszczenia zasieków nieprzyjaciela. W rzeczywistości okazały się bardzo zawodne: często psuły się po przejechaniu kilkunastu kilometrów, nie były wystarczająco odporne na ogień nieprzyjaciela, a ekstremalne warunki panujące wewnątrz groziły uduszeniem osobom tam przebywającym. Właściwie jedynym efektem wprowadzenia czołgów na pola bitew było wywołanie paniki w szeregach przeciwnika.

RsqYdceej7LZB

Fotografia przedstawia maszynę w kształcie rombu obłożoną gąsienicami. Czołg przejeżdża przez jeden z okopów. Z tyłu ma przytwierdzone dwa koła szprychowe. W okopie obok przejeżdżającego pojazdu siedzi kilku żołnierzy i przygląda się.

Niemieckie zeppeliny

Wraz z wynalezieniem nowych rodzajów broni do walki na lądzie nastąpił rozwój nowych technologii wykorzystywanych w powietrzu. Na wczesnych etapach wojny ważną rolę odgrywały sterowce. Ceniono je głównie za to, że mogły przewozić cięższe ładunki różnego rodzaju. Brytyjczycy poza tym używali sterowców do eskortowania statków oraz wykrywania U‑Bootów, Niemcy zaś do transportowania bomb. W berlińskich fabrykach w czasie wojny wyprodukowano ok. 30 tzw. zeppelinów. Należały one do największych wyprodukowanych kiedykolwiek sterowców, liczyły ponad 100 m długości i wypełniało je 57 mIndeks górny 3³ wodoru.

RXWDoyiPpaHvc

Fotografia przedstawia płaski obszar porośnięty trawą na którym stoi grupa ludzi. Nad nimi unosi się w powietrzu wielki, podłużny, kanciasty balon z zamocowanym pod spodem koszem. Żeby nie uniósł się wyżej jest przytwierdzony do ziemi kilkoma linami.. W tle widać budynki.

Z powodu znacznej wielkości zeppeliny w późniejszych etapach wojny zaczęły wychodzić z użytku. Zastępowano je lżejszymi i bardziej zwrotnymi samolotami, które szybko zaczęły spełniać wiele ważnych funkcji na polu bitwy. Służyły przede wszystkim do rozpoznania systemu okopów nieprzyjaciela i jego ruchów. Dodatkowo z samolotów wykonywano zdjęcia, które dla dowództwa miały wartość niemal bezcenną, oraz zrzucano wiadomości. Bombowce zaś służyły do przewożenia i zrzucania bomb. W czasie wojny szybko wzrastała liczba samolotów będących w użyciu po obu stronach. W 1918 r. w armii brytyjskiej i niemieckiej znajdowało się łącznie ok. 8 tys. samolotów. Rozwój floty powietrznej i sposoby jej wykorzystania w czasie I wojny światowej były zwiastunem tego, co miało nadejść za niespełna 20 lat w kolejnym wielkim konflikcie.

R19Z4U3og4kaF

Fotografia przedstawia stojący na ziemi samolot. Z przodu jest siedzenie dla pilota i za nim jedno miejsce dla pasażera. Samolot ma podwójne skrzydła jedno nad drugim połączone ze sobą kilkoma okrągłymi belkami. Na tyłach samolotu jest jeszcze pojedyncze krótkie skrzydło.

RM86XmMDGvX3f

Fotografia przedstawia młodego mężczyznę w płaszczu z wysokim kołnierzem i materiałowej czapce z daszkiem patrzącego w obiektyw. Do kołnierza przyczepiony jest niewielki krzyż.

Wojna podwodna

Walczono nie tylko na lądzie, ale i na morzu, a nawet pod wodą. To w czasie I wojny światowej po raz pierwszy, na dużą skalę, użyto okrętów podwodnych. W dniu wybuchu wojny niemiecka flota podwodna dysponowała 30 nowoczesnymi jednostkami, zaś flota Wielkiej Brytanii liczyła dwa razy więcej okrętów podwodnych. Niemieckie U‑booty miały za zadanie odcięcie Wielkiej Brytanii od dostaw żywności i broni, poprzez atakowanie jednostek handlowych i przewożących zaopatrzenie. W maju 1915 r. U‑Boot U‑20 zatopił statek pasażerski „Lusitanię”, a w marcu 1916 r. UB‑29 storpedował pasażerski „SS Sussex”. Było to jednym z powodów USA do przystąpienia do wojny, co przesądziło o jej wyniku. W sumie niemieckie okręty zdołały zatopić alianckie jednostki o łącznej pojemności o łącznym tonażu przekraczającym 11 mln BRT. Alianci również chętnie korzystali z możliwości, jakie dawała flota podwodna. Już na początku wojny, w grudniu 1914 r. brytyjski B‑11 wpłynął do cieśniny Dardanele i zatopił turecki pancernik. Brytyjczykom udało się również sparaliżować działania niemieckiej floty liniowej na Bałtyku. Ogółem alianci zniszczyli 189 niemieckich okrętów podwodnych z 390 wybudowanych przed i podczas I wojny światowej przez Kaiserliche Marine (marynarka wojenna Cesarstwa Niemieckiego).

R1WaRHSd3JCk8

Ilustracja przedstawia niemiecki okręt podwodny wynurzający się z morza. Ma on podłużny kształt. Widoczni są ludzie sterujący okrętem. Zdjęcie jest czarno‑białe.

Słownik

Słowa kluczowe

okopy, wojna pozycyjna, I wojna światowa, karabin maszynowy, walki na froncie zachodnim, nowe bronie w czasie I wojny światowej

Bibliografia

Total War I The Great War. in: The Oxford History of Modern War, ed. Ch. Townshed, Oxford University Press, tł. K. Stojek‑Sawicka, 2005.

W. Owen, Dulce Et Decorum Est w: Poeci języka angielskiego, t. III, tł. J.A. Ihnatowicz, Warszawa, 1974.

Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, PWN, Warszawa, 2002.