Przeczytaj
Przemiany demograficzne w XVI w. w Europie
Wiek XVI i pierwsza połowa XVII w. dla większości państw europejskich były okresem silnego przyrostu liczby ludności. Pod tym względem wspomniany okres odróżniał się zarówno od wcześniejszego XV w., jak i od drugiej połowy XVII i XVIII w., które charakteryzowały się niskim stanem zaludnienia i osłabieniem tempa przyrostu ludności w większości krajów europejskich. W tym pomyślnym okresie przyrost naturalny wynosił od 8 do 10 promili, co jest wynikiem bardzo wysokim dla czasów sprzed XIX stulecia.
Rozwój demograficznydemograficzny ludności europejskiej w XVI w. był rezultatem wyraźnej poprawy warunków życia – przede wszystkim poziomu wyżywienia, ale również warunków mieszkaniowych, higieny oraz wiedzy medycznej. Na polepszenie jakości wyżywienia wpłynęło głównie ulepszenie techniki rolnej, dzięki której uzyskiwano wyższe plony. Ogromne znaczenie miał także rozwój handlu i transportu, dzięki któremu można było dostarczać żywność do obszarów objętych okresową klęską nieurodzaju i w ten sposób ograniczać skutki głodu.
Jakie znaczenie dla miast miało doprowadzenie świeżej wody?
W XVI w. rzadziej pojawiały się epidemie, a te, które występowały, miały ograniczony zasięg. Było to możliwe dzięki izolowaniu ognisk choroby i stosowaniu kwarantannykwarantanny wobec osób podejrzanych o przenoszenie choroby. Miasta starały się zapewnić mieszkańcom dobrą wodę do picia i budowały w tym celu wodociągi. Zwiększały również liczbę szpitali i zatrudniały więcej lekarzy, choć poziom wiedzy medycznej nadal był niewystarczający.
Czynnikiem, który, poza klęskami elementarnymi, nadal ograniczał wzrost liczby ludności, była wysoka śmiertelność dzieci oraz kobiet (tych ostatnich w wyniku powikłań okołoporodowych). Według dokładniej zbadanych, a prawdopodobnie reprezentatywnych dla ówczesnej Europy danych umierało ok. 25–33 proc. noworodków, czyli jedno dziecko na troje, czworo urodzonych, a zaledwie połowa dożywała 20 lat. Należy jednak pamiętać, że umieralność dzieci zależała od pozycji społecznej rodziców – była niższa w rodzinach zamożnych, a wyższa w rodzinach ubogich. Średnia długość życia ludzi także była znacznie niższa niż obecnie i zwykle nie przekraczała 30 lat.
Na początku XVI w. Europę zamieszkiwało blisko 80 mln ludzi – mniej więcej 8 osób na 1 kmIndeks górny 22. Gęstość zaludnienia była jednak bardzo zróżnicowana i zależała od sytuacji gospodarczej poszczególnych regionów. W połowie stulecia największy wskaźnik zaludnienia miały państwa włoskie (43 osoby na kmIndeks górny 22) i Niderlandy Północne (39 osób na kmIndeks górny 22). Ustępowały im kraje niemieckie i Anglia (po 29 osób na kmIndeks górny 22). W tym czasie w Polsce ten wskaźnik wynosił 21 osób na kmIndeks górny 22.
Miasta u progu epoki nowożytnej
Schyłek średniowiecza to okres rozwoju miast. U progu XVI w. dwa miasta przekroczyły liczbę 200 tys. mieszkańców – Paryż i Stambuł. Oprócz nich kolejne trzy miały liczbę mieszkańców większą niż 100 tys., a były to miasta włoskie: Mediolan, Neapol i Wenecja. Próg 50 tys. mieszkańców przekroczyło jeszcze 12 miast: Bolonia, Florencja, Genua i Palermo we Włoszech, Granada, Salamanka, Sewilla i Walencja w Hiszpanii oraz Gandawa we Flandrii, Lizbona w Portugalii, Praga w Czechach i Rouen we Francji.
Na rozwój miast w epoce nowożytnej ogromny wpływ miało odkrycie Ameryki
i wytyczenie nowych szlaków handlowych do Indii. W ciągu XVI w. centrum europejskiego handlu przeniosło się nad Atlantyk i Morze Północne. W efekcie rozwój wiodących wcześniej miast portowych, takich jak Wenecja, Genua, Florencja oraz Marsylia i Barcelona, uległ zahamowaniu. Negatywne skutki odczuły również skupione w HanzieHanzie miasta północnoniemieckie. Okres przyśpieszonego rozwoju przeżywały natomiast nowe ośrodki handlu światowego: Lizbona w Portugalii, Kadyks i Sewilla w Hiszpanii, Antwerpia i Amsterdam w Niderlandach, Hawr i Bordeaux we Francji oraz Londyn i Bristol w Anglii. Bogaciły się one na sprzedaży towarów kolonialnych oraz operacjach bankowych i działalności giełdygiełdy.
Nowe trendy w urbanistyce
Nowo budowane renesansowe miasta wznoszono według planów, które były ściśle podporządkowane funkcjom obronnym. Rozwój artylerii spowodował, że średniowieczne mury wzmocnione wysokimi basztami stały się po prostu bezużyteczne. Zastąpiono je więc systemami znacznie niższych, ale bardziej odpornych na uderzenia kul armatnich, wałów ziemnych i bastionówbastionów.
Z punktu widzenia wykorzystania własnej artylerii i obrony najbardziej pożądanym kształtem fortyfikacji miejskich był wielokąt zbliżony do gwiazdy. Centralne miejsce zajmował kwadratowy lub wieloboczny plac, a zabudowę porządkowała regularna siatka ulic. Modelowym przykładem miasta zbudowanego według tej koncepcji było miasto twierdza Palma Nuova, powstałe pod koniec XVI w.
Oceń walory obronne miasta twierdzy Palma Nuova.
W XVI w. przebudowano wiele starych miast, aby dostosować je do nowych potrzeb i gustów mieszkańców. Przede wszystkim otaczano je nowoczesnymi fortyfikacjami, zdolnymi przeciwstawić się ostrzałowi artylerii ogniowej. Przekształceniu ulegały także centralne place miast. Nadawano im geometryczne kształty oraz zabudowywano według z góry przyjętej koncepcji. Powstawały przy nich pałace patrycjuszypatrycjuszy i reprezentacyjne gmachy pełniące funkcje publiczne.
Nowym rozwiązaniem planistycznym były osie łączące ważne budynki i place. W tym celu przebijano nowe ulice lub poszerzano już istniejące. Zmieniała się również architektura ulic. Nowe budynki wznoszono na oddzielnych działkach, przez co ich fasady nie tworzyły jednego ciągu. Budowano schody i tarasy, które łączyły przestrzeń ulic i placów z budynkami.
Jednym z pierwszych ośrodków, w których realizowano nowe rozwiązania, była Florencja. Do najważniejszych przedsięwzięć urbanistycznych należał Plac Santissima Annunziata, którego otoczenie architektoniczne stanowią fasada kościoła, Szpital Niewiniątek i Palazzo Grifoni.
W drugiej połowie XV w. rozpoczęto przebudowę wioski Pienza w renesansowe miasto. Projekt przebudowy opracował włoski rzeźbiarz i architekt Bernardo Rossellino. Wytyczył on główny plac, którego otoczenie stanowiły katedra oraz ustawione po jego obu stronach pałace: Biskupi i Piccolomini. Po przeciwnej stronie katedry powstał ratusz. Całość stanowiła jednolity zespół architektoniczny.
Za jedno z najwspanialszych założeń urbanistycznych uchodzi przebudowa placu na wzgórzu kapitolińskim autorstwa Michała Anioła. W czasie powstawania projektu na Kapitolu istniały już trzy budynki: Pałac Senatorów, Pałac Konserwatorów oraz kościół i klasztor Santa Maria in Aracoeli. Michał Anioł zaprojektował dodatkowy gmach – Palazzo Nuovo (Nowy Budynek), który oddzielił kompleks kościoła i klasztoru od placu. Całość uzupełniły monumentalne schody prowadzące do Pałacu Senatorów.
Wskaż elementy architektury renesansowej.
Słownik
(z niem. Hanse – gromada, stowarzyszenie kupieckie) związek zrzeszający miasta handlowe Europy Północnej
(wł. bastione) podstawowy element umocnień, stosowany od XVI w., budowany na planie trójkąta lub rąbu
(łac. patricius od patres – ojcowie) członek najzamożniejszej warstwy mieszkańców miast
(z wł. quarante (giorni) – 40 (dni)) czasowe odosobnienie ludzi lub zwierząt, co do których istnieje podejrzenie, że mogą być roznosicielami chorób zakaźnych
(z łac. urbanus – miejski) proces rozwoju miast polegający na powstawaniu nowych miast, zwiększaniu się wielkości miast istniejących i wzroście liczby ludności miejskiej
(z gr. demos – lud + graphein – pisać) nauka zajmująca się badaniem rozwoju ludności
(niem. Gilde – cech) instytucja publiczna, w której kupcy dokonują kupna i sprzedaży papierów wartościowych lub towarów
Słowa kluczowe
miasto, urbanizacja, urbanistyka, demografia, zaludnienie, miasto idealne, odkrycia geograficzne, nowożytny kolonializm europejski
Bibliografia
L. Benevolo, Miasto w dziejach Europy, seria Tworzenie Europy, tłum. H. Cieśla, Warszawa 1995.
W. Gruszkowski, Zarys historii urbanistyki, seria Skrypty Uczelniane – Uniwersytet Gdański, Gdańsk 1989.
S. Grzybowski, Wielka historia świata, t. 6, Narodziny świata nowożytnego 1453–1605, Warszawa 2005.
J. Kotkin, Powszechna historia miasta, tłum. A. Kunicka, Warszawa 2018.
K. Mikulski, J. Wijaczka, Historia powszechna. Wiek XVI–XVIII, Warszawa 2012.
W. Ostrowski, Wprowadzenie do historii budowy miast, Warszawa 1996.
Z. Paszkowski, Historia idei miasta od antyku do renesansu, Szczecin 2015.
J. Słodczyk, Historia budowy i rozplanowania miast, Opole 2012.
Z. Wójcik, Historia powszechna. Wiek XVI–XVII, wyd. 12, Warszawa 2012.
T. Wróbel, Zarys historii budowy miast, Warszawa 1971.
A. Wyczański, Historia powszechna. Wiek XVI, Warszawa 1987.