Rzeka (ciek wód powierzchniowych) formuje swoje koryto i dolinę. Może wypływać z jeziora, wywierzyska, czoła lodowca, rzadziej z terenów bagiennych. Może także formować się z połączenia potoków. Koryto to podstawowy element budowy rzeki. Jest podłużną rynną nachyloną zgodnie ze spadkiem terenu. Zajmuje najniższą część dna doliny, która ma charakterystyczny podłużny profil. Jest on kształtowany przez erozję i akumulację rzeczną. Profil podłużny doliny rzecznej (inaczej krzywa erozyjna rzeki) odzwierciedla jej nachylenie na poszczególnych odcinkach i zmienia się w wyniku erozji i akumulacji. Każda rzeka ma swoje zamknięcie – źródła i ujście, które jest jednocześnie jej bazą erozyjnąbaza erozyjnabazą erozyjną. W profilu podłużnym rzeki wyróżnia się trzy charakterystyczne odcinki (biegibieg rzekibiegi): górny, środkowy i dolny. W każdym z nich dominują inne procesy rzeźbotwórcze i wykształcają się różne cechy doliny.

R4oE5tkSUPKlH

Zdjęcie przedstawia rzekę w górnym biegu. Ukształtowanie terenu jest strome, woda spływa po kamieniach wąskim korytem, tworzą się liczne, niewielkie wodospady. Brzegi rzeki po prawej i lewej strony są strome. Znajduje się na nich roślinność oraz większe kamienie.

RKLQpxEwmOfEV

Na zdjęciu widoczna jest rzeka w środkowym biegu. Płynie w dolinie pomiędzy szczytami górskimi. W korycie rzeki tworzą się meandry. W pobliżu rzeki są pola uprawne, a w dalszej odległości są zbocza gór oraz siedliska ludzkie.

R158iG1auf7xy

Zdjęcie przedstawia ujście rzeki, która ma w tym miejscu dość szerokie koryto. Po jej lewej stronie widoczna jest pionowa ściana klifu. Na dalszym planie rzeka przecina plażę, a po jej przecięciu łączy się z morzem. Morze widoczne jest na dalszym planie jako niebieski pas wody.

RuwCpUTUF8LzR

Schemat przedstawia profil podłużny doliny rzecznej. Na tym profilu rzeka jest podzielona na trzy biegi – bieg górny, środkowy oraz dolny. W biegu górnym rzeka wypływa z gór i ma wąskie koryto. W biegu środkowym rzeka ma szersze koryto. Na tym odcinku przy jej granicy z biegiem górnym zaznaczone są terasy - forma doliny rzecznej. Następnie wyodrębniona jest erozja boczna - obszar, gdzie dolina przed meandrem staje się szersza, bowiem woda wymywa teren położony w pobliżu rzeki. W biegu środkowym zaznaczona jest akumulacja, miejsce na brzegu, gdzie zbiera się materiał zabrany przez wodę w procesie erozji bocznej. Biegiem znajdującym się najbliżej ujścia jest bieg dolny. Koryto rzeczne jest tu najszersze. Elementy zaznaczone w biegu dolnym to meander, delta oraz akumulacja. Pierwszy zaznaczony jest meander. Jest to kręta forma koryta rzecznego przypominająca zakole. Przy ujściu rzeki widoczna jest delta - obszar, gdzie koryto rzeki przeobraża się w więcej rozgałęzień; są one cienkie, cieki wodne rozchodzą się tworząc ramiona. Akumulacja to obszar, gdzie materiał przeniesiony przez rzekę, przedziela on ramiona delty od siebie.

Wśrod procesów rzeźbotwórczych wyróżniamy: erozjęerozjaerozję, transport i akumulację. W przypadku rzek mówimy o trzech rodzajach erozji:

• wgłębnejerozja wgłębna (denna)wgłębnej,

• wstecznejerozja wstecznawstecznej,

• bocznejerozja bocznabocznej.

Dwie pierwsze dominują tam, gdzie rzeka płynie szybko, ma duży spadek, a w swoim biegu spotyka duże różnice wysokości i progi skalne. Erozja boczna występuje tam, gdzie rzeka ma mniejszy spadek, spowalnia swój bieg, zmniejsza siłę nośną. Przy tym rodzaju erozji dolina ulega poszerzeniu. Akumulacja najsilniej zaznacza się w pobliżu ujścia rzeki – tam, gdzie płynie ona wolno, leniwie. Proces akumulacji zależy od szybkości spływu rzeki – jeżeli rzeka płynie szybko, zabiera ze sobą nawet duże okruchy skalne, jeśli płynie wolno, to większość nawet drobnego materiału osadza się na jej dnie (zmniejsza się siła transportowa rzeki).

Rzeki dążą do osiągnięcia profilu równowagi, czyli profilu podłużnego, w którym erozja jest równoważona przez akumulację. Erozja wgłębna (głównie związana z górnym biegiem rzek) polega na ścieraniu dna koryta wleczonym przez wodę żwirem i piaskiem oraz na drążeniu w nim zagłębień. Prowadzi ona do powstania głębokich dolin V‑kształtnych, wodospadów (których istnienie jest uwarunkowane budową geologiczną) i kotłów eworsyjnychkocioł eworsyjnykotłów eworsyjnych, czyli cylindrycznych zagłębień, które powstają głównie poniżej progów, gdzie dominuje ruch wirowy wody i niesionych przez nią odłamków skalnych.

Jeżeli zagłębienia tworzą się pod wodospadem w wyniku uderzeń elementów opadających grawitacyjnie lub przemieszczanych przez wiry wodne, dochodzi do erozji wstecznej. Woda podcina ścianę progu skalnego od dołu, przez co dochodzi do sukcesywnego obrywania się jego górnej części (osuwa się ściana wodospadu, który się cofa). Intensywność tych rodzajów erozji zależy od spadku podłużnego rzeki, czyli od stopnia nachylenia dna koryta w kierunku spływu wody.

Czasami w wyniku erozji wstecznej dochodzi do przecięcia działu wodnego. Proces ten zachodzi przy źródle rzeki, w niszy źródliskowej, gdy woda wypłukuje materiał pochodzący z niszczenia tej niszy. Powoduje to cofanie się źródła. Gdy dział wodny zostanie przecięty, a po drugiej stronie znajduje się inna rzeka o mniejszej sile erozyjnej, może dojść do przechwycenia jej wód, czyli do kaptażukaptaż rzecznykaptażu.

R1745oqdHbwlE

Ilustracje przedstawiają zjawisko kaptażu rzecznego. Niebieskimi linie oznaczono dwie rzeki: literą A – rzekę kaptowaną, literą B – rzekę kaptującą. Z rzeką A łączy się kilka mniejszych rzek będącymi jej dopływami. Rzeka A ma względnie poziomy bieg. Strzałkami oznaczone są kierunki biegu rzeki. W rzece A jest to od strony lewej w stronę prawą. Rzeka B płynie z góry na dół. W pewnym momencie od brzegu rzeki A odchodzi przerywana jasnoniebieska linia podpisana literą E - oznacza zjawisko erozji wstecznej. Linia ta łączy brzeg rzeki A ze źródłem rzeki B.

R6qtnrX87jZaA

Ilustracje przedstawiają zjawisko kaptażu rzecznego. Druga ilustracja przedstawia skutek zjawiska kaptażu rzecznego. A: rzeka kaptowana. B: rzeka kaptujące. K: miejsce przeciągnięcia rzeki. Strzałka: kierunek biegu rzeki. T: suche koryto. Rzeka kaptowana o mniejszej sile erozyjnej zostaje przechwycona przez rzekę kaptującą, i część jej koryta wysycha.

Inną formą erozyjnej działalności rzeki są przełomy, czyli znaczne zwężenia dolin rzecznych przecinających przeszkody terenowe wznoszące się na drodze spływu wód. W odcinku przełomowym zachodzi wzmożona erozja wgłębna. Najbardziej znanym przełomem rzecznym w Polsce jest przełom Dunajca w Pieninach.

Erozja boczna polega na podcinaniu brzegów koryta lub zboczy doliny, którą płynie rzeka. Nurt ma tendencję do przemieszczania się od jednego brzegu do drugiego. Proces ten może być zapoczątkowany jakąś przeszkodą w korycie lub choćby różnicami w głębokości albo frakcji materiału skalnego, co daje różny opór przepływającej wodzie. W zasadzie nie istnieją rzeki o idealnie prostych korytach. Erozja boczna dominuje w biegu środkowym, gdzie spadek terenu jest nieduży. Erozja prowadzi do powstawania zakoli, a potem meandrów. Zewnętrzne części tych form są podcinane, na wewnętrznych zachodzi akumulacja – dolina w ten sposób poszerza się. Rozwój meandrów prowadzi do odcinania zakoli, wskutek czego powstają starorzecza. Istnienie starorzeczy świadczy o dawnym przebiegu rzeki – tendencja rzeki do meandrowania sprawia, że jej koryto cały czas zmienia położenie. Szeroko meandrujące rzeki są najbardziej charakterystyczne dla obszarów nizinnych. W długich okresach na erozję rzeczną wpływają zmiany bazy erozyjnej związane np. z ruchami górotwórczymi, izostatycznymi czy zlodowaceniami. Rzeki poszerzają wówczas swoje doliny w kilku fazach – w wyniku procesu erozji (podcinania brzegu) lub procesu akumulacji (gromadzenia osadów). Powstają wtedy terasy, które są poziomami erozyjnymi bądź akumulacyjnymi.

RzBd6gU74jbYu

Ilustracja przedstawia przekrój doliny rzeki meandrującej z przedstawioną erozją boczną i akumulacją osadów. Na rzece zaznaczone są strzałki oznaczające przenoszenie się osadów przez nurt rzeki. Oznaczony jest meander, czyli zakole w korycie rzecznym. Na wysokości meandra po jego zewnętrznej stronie zaznaczony jest brzeg z podpisem: erozja boczna. Z tego miejsca nurt rzeki zabiera osady. Po wewnętrznej stronie meandra na brzegu następuje akumulacja osadów. W tym miejscu zbierają się osady zabrane przez rzekę w wyniku erozji bocznej.

Słownik