Prawa człowieka

Pod pojęciem praw człowiekaprawa człowiekapraw człowieka rozumiemy cały zespół praw, które przysługują jednostce ludzkiej z samego faktu bycia człowiekiem. Nie są one ustanowione przez władze państwowe – ich pochodzenie wynika bowiem z przyrodzonej godności ludzkiej, i mają charakter praw pierwotnych. Prawa człowieka są zatem powszechne, przyrodzone, niezbywalne, nienaruszalne, naturalne, niepodzielne, o charakterze uniwersalnym. Ich przestrzeganie jest nadzorowane przez światowe i regionalne systemy ochrony praw człowieka, funkcjonujące także w poszczególnych państwach w wymiarze krajowym. Dopełnieniem tego systemu jest działalność organizacji pozarządowych o charakterze międzynarodowym oraz wewnątrzpaństwowym, które stoją na straży przestrzegania praw człowieka i reagują na ich naruszanie.

Przywileje szlacheckie

Wzrost znaczenia stanu rycerskiego, który następnie przekształcił się w stan szlachecki, i osłabienie pozycji monarchy w Polsce były konsekwencją uzyskiwanych przez szlachtę specjalnych uprawnień, zwanych przywilejami szlacheckimiprzywileje szlacheckieprzywilejami szlacheckimi, nadawanych przez poszczególnych władców. Były one narzędziem prowadzenia przez nich polityki. Przywileje szlacheckie rozwinęły się szczególnie między XIV a XVI wiekiem i doprowadziły do osłabienia władzy królewskiej na rzecz rosnącej pozycji szlachty. W zależności od sytuacji, w jakiej były wydawane, przywileje te mogły dotyczyć uprawnień politycznych, gospodarczych, sądowych lub administracyjnych. Mogły mieć charakter generalny, były bowiem nadawane przez władców dla całego kraju (najpierw dla Korony, a potem rozszerzane na Litwę) i wszystkich przedstawicieli określonego stanu, najczęściej szlachty. W zamian za przywileje władcy zyskiwali ustępstwa ze strony tej grupy społecznej. Mogły one dotyczyć spraw związanych z następstwem tronu, prowadzeniem wojen, polityki wewnętrznej lub zagranicznej państwa. Szlachta dbała o to, by każdy król elekt przed koronacją zaprzysiągł artykuły henrykowskie i pacta conventa oraz nadał jej nowe przywileje.

Zawarte w nich uprawnienia doprowadziły do wykształcenia się sejmu walnego, a następnie stały się podwaliną złotej wolnościzłota wolnośćzłotej wolności szlacheckiej w Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Zasada równości szlacheckiej

Od czasów polsko‑litewskiej unii w Krewie (1385 r.) społeczeństwo państwa stawało się coraz bardziej zróżnicowane. W czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów stanowiło już wielonarodowościowy i wielokulturowy tygiel, w którym obok siebie żyli Polacy, Litwini, Rusini, Żydzi, Ormianie, Czesi, Niemcy i Węgrzy. Posługiwali się oni różnymi językami, mieli odmienne zwyczaje i kulturę, wyznawali różne religie, ale łączył ich fakt bycia poddanymi królów Polski. W przypadku stanu szlacheckiego doszedł jeszcze dodatkowy czynnik jednoczący ten konglomerat różnych nacji i wyznań – był to właśnie fakt przynależności do szlachty. W Rzeczypospolitej szlacheckiej obowiązywała zasada równości politycznej szlachty, bardzo zróżnicowanej pod względem majątkowym.

Różnice między magnatami kresowymi a ubogą szlachtą z Mazowsza były niewyobrażalne, ale traciły znaczenie podczas sejmików ziemskich lub wolnej elekcji, gdzie głos każdego szlachcica był taki sam. Owszem, ten głos zawsze można było kupić, ale to tylko potwierdzało równość polityczną szlachty, którą wyrażało przysłowie „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”. Bogaci magnaci, by realizować swoje plany polityczne, musieli się otaczać poplecznikami reprezentującymi niziny stanu szlacheckiego – utrzymywanymi przez nich typowymi klientami. To ich głosy decydowały na elekcjach i sejmikach ziemskich. Polska szlachta była przekonana o swojej wyższości nad szlachtą w innych państwach. Dlatego nie zabiegano o tytuły nadawane przez władców z innych państw, zadowalając się faktem bycia szlachcicem w Rzeczypospolitej. Tu należy dodać, że w Polsce nie obowiązywały tytuły arystokratyczne; mogli się nimi posługiwać wyłącznie przedstawiciele dawnych rodów możnowładczych z Litwy i Rusi oraz ci, którym te tytuły nadali władcy z innych państw.

Rz6Wc929psgPO

Obraz przedstawia wnętrze kościoła, w którym jest zgromadzona licznie szlachta.

O pozycji szlachty w Rzeczypospolitej świadczy fakt wejścia w życie Konstytucji nihil novi z 1505 roku, na mocy której żadne decyzje w państwie nie mogły być podejmowane bez zgody szlachty zasiadającej w izbie poselskiej. Tym samym „nic o nas bez nas” stało się jednym z haseł demokracji szlacheckiej.

Wolność szlachecka

Innym ważnym elementem szlacheckiej Rzeczypospolitej była wolność. Idea wolności szlacheckiej odwoływała się do idei republikańskiego Rzymu oraz poglądów Niccola Machiavellego. Myśliciel ten rozumiał wolność jako prawo do uczestniczenia w życiu politycznym, co w warunkach polskich miało postać wolnej elekcji i liberum veto. Dlatego szlachta mówiła o złotej wolności szlacheckiej, której była gotowa bronić do upadłego. Jej podstawą było właśnie liberum veto, pierwszy raz użyte w 1652 r. Niestety, stało się ono przekleństwem demokracji szlacheckiej i hamulcem jakichkolwiek reform ustrojowych, postrzeganych przez szlachtę jako zamach na jej wolność.

RIDfhlpP2hxAP

Obraz przedstawia duży namiot królewski rozbity przy polu bitwy. Namiot otoczony jest szlachcicami i wojskiem. Przed namiotem znajdują się mężczyźni, którzy oddają królowi pokłon.

Rozumienie wolności wśród rzesz szlachty można rozpatrywać w dwóch aspektach:

• pozytywnym – jako omówioną już wolność polityczną;

• negatywnym – jako wolność od ucisku ze strony monarchy.

Nietykalność osobista szlachty

Kolejnym elementem współczesnych praw człowieka w realiach sarmackiej Rzeczypospolitej była kwestia nietykalności osobistej szlachty. Została ona zagwarantowana na mocy przywilejów jedlneńsko‑krakowskich z lat 1430–1433 wydanych przez Władysława Jagiełłę, dążącego do osadzenia na tronie polskim swoich potomków. Na mocy zasady Neminem captivabimus nisi iura victum, szlachcic nie mógł być uwięziony bez wyroku sądowego. Zasada ta początkowo obejmowała szlachtę posesjonacką w Królestwie Polskim, jednak już w 1447 roku została ona rozszerzona na bojarów z Wielkiego Księstwa Litewskiego. W 1791 roku, po uchwaleniu przez Sejm Wielki ustawy o miastach, oprócz szlachty zostali wyróżnieni w ten sposób mieszczanie z miast królewskich. Nie objęła ona jednak mieszczan z miast prywatnych.

Nietykalność majątkowa szlachty

Ważnym elementem tożsamości polskiej szlachty oraz przejawem praw człowieka była gwarancja nietykalności majątkowej. Została ona wprowadzona na mocy przywileju czerwińskiego z 23 lipca 1422 roku, wydanego przez Władysława Jagiełłę. Przywilej ten zapewnił ochronę dóbr szlacheckich przed konfiskatą oraz zaborem na mocy decyzji króla.

Prawa polityczne szlachty

Rzeczpospolita Obojga Narodów była państwem szlachty, która miała liczne prawa polityczne, umożliwiające jej uczestnictwo w życiu politycznym.

Słownik