Konflikt pomiędzy plebejuszami a patrycjuszami

W początkach historii państwa rzymskiego nie było zbyt wielu niewolników. Dlatego najważniejsze podziały społeczne przebiegały między wolnymi. Najważniejszy antagonizm dotyczył dostępu do urzędów publicznych, szerzej – władzy publicznej.

RqDeemmoXIkWV1

Ilustracja przedstawia dwóch mężczyzn siedzących na kamiennej, rzeźbionej ławce u podnóża schodów prowadzących do zabudowań pałacowych. Mężczyzna po lewej stronie jest straszy, jest w białej todze, w prawej dłoni trzyma puchar. Kobieta stojąca przy ławce nalewa wino do uniesionego przez niego naczynia. Mężczyzna po prawej, nieco młodszy, w stroju rzymskim, płaszczu, obok niego na siedzisku ławki leży zwinięty rulon papieru. Po prawej stronie czarnoskóry służący czeka na dyspozycje. Nad nim pomnik przedstawiający stojącą antyczną kobietę. Rzeźba stoi pod drzewem oliwnym.

Stronami konfliktu były: patrycjuszowskapatrycjuszepatrycjuszowska zamożna mniejszość i plebejskaplebejuszeplebejska, często uboga, większość. Można rozróżnić dwa etapy tego konfliktu. Pierwszy – wiek V p.n.e. i pierwszych 30 lat wieku IV p.n.e. – miał charakter ostry i polegał na wytworzeniu się państwa dwustanowego, tak jakby dwóch podstawowych klas obywatelskich: patrycjuszowskiej i plebejskiej. W kolejnych dziesięcioleciach elity polityczne zawarły kompromis, który doprowadził do powstania jednolitej rzymskiej klasy uprzywilejowanej – nobilitasnobilitasnobilitas.

Nie wiadomo, kiedy i dlaczego doszło do konfliktu między patrycjuszami i plebejuszami. Według rzymskich historyków nie istniał on w czasach królewskich. Dopiero po wygnaniu Tarkwiniusza Pysznego, ostatniego króla Rzymu, (509 r. p.n.e.509 r. p.n.e.509 r. p.n.e.) stan patrycjuszowski szybko się zamknął i jako uprzywilejowana grupa bronił zawzięcie swojej pozycji i monopolu na sprawowanie władzy. Wiadomo, że od początków republiki plebejusze żądali równego z patrycjuszami dostępu do urzędów publicznych (w tym najwyższych: pretora i konsulakonsulkonsula), prawa do zawierania mieszanych małżeństw oraz zakazu niewoli za długi. Przedmiotem sporu był też podział między zainteresowanych ziemi należącej do państwa (ager publicusager publicusager publicus). Nie mogąc osiągnąć swoich celów w inny sposób, plebejusze postanowili wykorzystać trudną sytuację młodej republiki atakowanej przez Etrusków, Ekwów i Wolsków (ludy zamieszkujące wokół Rzymu). Dwukrotnie w V w. p.n.e. plebejusze, w okresie zagrożenia ze strony wrogów zewnętrznych, opuścili miasto (secessiosecesjasecessio) i udali się na Górę Świętą (Mons Sacer), odmawiając tym samym służby wojskowej i stawiając państwo w skrajnie trudnym położeniu. To właśnie na plebejuszach, którzy służyli w piechocie, opierała się siła armii rzymskiej.

R1UcIkn0aPaMU

Ilustracja przedstawia tłum mężczyzn schodzących z góry od lewej strony. Mężczyźni mają na sobie krótkie stroje, przepasane w pasie sznurem. Mężczyzna w pierwszym rzędzie trzyma w ręku maczugę. Nad tłumem unoszą się niesione przez tłum chorągwie. Po lewej stronie stoi grupka starszych mężczyzn w białych, długich togach. Pomiędzy tłumem, a mężczyznami ubranymi w togi, stoi kilku uzbrojonych żołnierzy ubranych w krótkie, miękkie zbroje rzymskie. Mają miecze i hełmy z pióropuszami. W tle widać pasma górskie.

Wywalczone prawa

Taktyka secesji okazała się skuteczna. Po pierwszym opuszczeniu miasta plebejusze otrzymali nowy urząd: trybuna ludowegotrybun ludowytrybuna ludowego. Początkowo było dwóch, potem dziesięciu trybunów plebejskich. Trybun mógł zawetować, czyli wstrzymać, zarządzenia innych władz republiki na pewien czas, a ponieważ reprezentował lud, jego działalność przyniosła plebejuszom korzyści. Posiadał nietykalność osobistą. W podzięce – znowu według rzymskich historyków – na wzgórzu Awentyn wzniesiono w V w. p.n.e. świątynię bogini CeresCeresCeres, aby plebejusze mieli swój własny kult opiekuńczy na podobieństwo patrycjuszowskiego JowiszaJowiszJowisza (którego świątynia na Kapitolu powstała nieco wcześniej).

RMonnBtQMlYBp

Ilustracja przedstawia mężczyznę w długiej todze, który przemawia do tłumu. Mężczyzna stoi na podwyższeniu, na które prowadzą schodki. Mówca ma wyciągniętą lewą rękę, w prawej trzyma zwój papieru. Na placu wokół podestu stoją ludzie. Po prawej stronie są kolumny, po lewej fragment akweduktu oraz zabudowania antyczne.

Tuż przed drugą secesją rzymski lud odniósł wielki sukces. Była nim kodyfikacja prawa rzymskiego w postaci tzw. XII tablic. Datuje się ją na 451–449 r. p.n.e. Sytuacja w Rzymie była wówczas tak napięta, że zawieszono wszystkie dotychczasowe prawa i wybrano specjalną komisję do spisania ich nowej wersji i upublicznienia. Komisja, składająca się głównie z patrycjuszy, nie spieszyła się jednak i dopiero druga secesja skłoniła ją do ukończenia prac. Kodyfikacja została wyryta na dwunastu brązowych tablicach - umieszczono je w miejscu publicznym na KapitoluKapitolKapitolu. Przez długie lata służyły nie tylko jako dziennik praw, ale stanowiły również dla młodych ludzi podręcznik czytania i pisania. Prawo XII tablic było symbolem ojczyzny i jego znajomość uznawano za patriotyczny obowiązek. Niestety, tablice później zaginęły i w niepełnej postaci odtwarzamy ich treść z opisów rzymskich historyków.

R11m4hM7KbdcB

Ilustracja przedstawia mur, na którym zawieszana jest kamienna tablica. Na ścianie wiszą już trzy inne. Kolejną tablicę zawiesza starszy mężczyzna w długiej todze, stojący na schodkach. Pod schodami wokół stołu kamiennego, na którym palone są dary dla bogów, stoi tłum ludzi. Modły wznosi do bóstw mężczyzna stojący z ramionami uniesionymi ku górze.

Korzyści związane z prawem XII tablic

Prawo XII tablic nie dawało plebejuszom nowych praw. Decydujące było to, że po spisaniu prawa patrycjat nie mógł już dowolnie go stosować na swoją korzyść. Niepiśmienni w większości plebejusze dzięki temu, że przepisy prawa wystawione były na widok publiczny, oraz korzystając z pomocy ludzi znających pismo, mogli kontrolować respektowanie prawa. Korzystne było także to, że skodyfikowane przepisy strzegły własności, a nie przywilejów wynikających z dobrego urodzenia. Każdy wolny miał prawo stanąć przed sądem i każdy obywatel – również patrycjusz – mógł być przed tym sądem pociągnięty do odpowiedzialności.

RtsJbhBNLTI0l

Ilustracja przedstawia klika osób stojących przy murze, na którym wisi dwanaście tablic w dwóch poziomych rzędach po sześć. Mężczyźni ubrani są w togi. Dyskutują. Jeden z nich coś notuje. W tle zabudowania miejskie.

Więcej zmian

Po ogłoszeniu kodyfikacji plebejusze ponownie sięgnęli po oręż secesji i z wielką determinacją walczyli o poszerzenie swych praw. Kolejnym sukcesem było zalegalizowanie małżeństw między patrycjuszami a plebejuszami (wbrew Prawu XII tablic). Dokonano tego w połowie V w. p.n.e., wprowadzając ustawę zwaną lex Canuleia. Odległe od siebie dotychczas grupy społeczne zaczęły łączyć więzy powinowactwa. W ciągu V stulecia plebejuszom udało się poprawić swoje położenie. Ich prawa w dziedzinie prawa prywatnego zostały zrównane z prawami patrycjuszy. Poszerzyły się kompetencje trybunów ludowych, a plebejusze zaczęli pełnić funkcje niektórych urzędników w magistraturze. Patrycjusze wciąż jednak mieli decydujący głos w senacie oraz innych zgromadzeniach i spełniali także główne funkcje religijne.

Powstanie nowej warstwy uprzywilejowanej

W IV w. p.n.e. znaczenie plebejuszy zwiększało się, w miarę jak coraz ważniejszy stawał się ich udział w wojnach prowadzonych przez republikę. W obrębie tej grupy także wykształciła się elita najbogatszych obywateli, którzy pragnęli zaszczytów dostępnych do tej pory tylko dla patrycjuszy. W 366 r. p.n.e. po raz pierwszy plebejusz otrzymał najwyższy urząd – konsula, a 10 lat później Rzymem rządził plebejski – po raz pierwszy – dyktatordyktatordyktator. Kolejnym krokiem było wprowadzenie zakazu sprzedaży w niewolę obywatela rzymskiego za długi, co dotykało wcześniej głównie plebejską cześć społeczeństwa. Wreszcie w 287 r. p.n.e. uznano, że postanowienia zgromadzeń plebejskich są prawami obowiązującymi w całym państwie (lex Hortensia – ustawa Hortensjusza). Przyjmuje się, że ten fakt kończy walkę między plebejuszami i patrycjuszami. Obie warstwy, a właściwie ich najzamożniejsze sfery, stały się obywatelską elitą, nową rzymską warstwą uprzywilejowaną, zwaną nobilitas.

Słownik

Słowa kluczowe

starożytny Rzym, Plebejusze, Patrycjusze, Prawo XII tablic, trybun ludowy, starożytnośc, kultura starożytnego Rzymu, społeczeństwo starożytnego Rzymu, antyk

Bibliografia

Alföldi G., Historia społeczna starożytnego Rzymu, Poznań 1992.

Cary M., Scullard H.H., Dzieje Rzymu, Warszawa 2001.

Człowiek Rzymu, red. A. Giardina, Warszawa 1997.

Jaczynowska M., Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1984.

Łoposzko T., Historia społeczna republikańskiego Rzymu, Warszawa: PWN 1987.

Łoposzko T., Zarys dziejów społecznych cesarstwa rzymskiegoM, Lublin: UMCS 1989.

Winniczuk L, Ludzie, zwyczaje i obyczaje starożytnej Gracji i Rzymu, Warszawa 2006

Ziółkowski A., Historia Rzymu, Poznań 2008.