Przeczytaj
Czeski okres wojny
Z początku protestanckim Czechom zbuntowanym przeciw dominacji katolickich Habsburgów sprzyjał wybuch antyhabsburskiego powstania Węgrów. W listopadzie 1619 r. ich wojska wraz ze wspierającymi ich oddziałami Siedmiogrodu stanęły pod murami Wiednia. Odstąpili jednak od miasta na wieść, że zaciągnięci przez cesarza w Rzeczypospolitej (za zgodą Zygmunta III Wazy) żołnierze, tzw. lisowczycylisowczycy, spustoszyli Siedmiogród.
Opanowawszy w ten sposób sytuację na wschodnich rubieżach swojego władztwa, Habsburgowie przystąpili do tłumienia powstania w Czechach. 8 listopada 1620 r. pod Białą Górą niedaleko Pragi doszło do bitwy, w której Czesi ponieśli klęskę. Uczestnicy powstania – w praktyce większa część szlachty czeskiej – musieli udać się na emigrację, a skonfiskowane im majątki rozdano wiernym cesarzowi urzędnikom i wodzom, najczęściej pochodzącym z należących do dynastii krajów niemieckich. Polityka ta przyczyniła się do germanizacjigermanizacji Czech. Drastycznie ograniczono też uprawnienia sejmu praskiego i zdelegalizowanozdelegalizowano wyznania protestanckie.
Niemiecki okres wojny
Wsparcie czeskiego powstania przez palatynapalatyna reńskiego Fryderyka V stało się przyczyną przeniesienia działań wojennych do Rzeszy. W 1622 r., po zawarciu pokoju z księciem Siedmiogrodu, Habsburgowie zwrócili się przeciw palatynowi reńskiemu, rok wcześniej zaś Hiszpania zaatakowała Niderlandy. Niemieccy książęta skupieni w Unii ProtestanckiejUnii Protestanckiej sami nie byli w stanie sprostać połączonym siłom cesarza i Ligi KatolickiejLigi Katolickiej, dowodzonym przez wybitnych wodzów: pochodzącego z Czech Albrechta von Wallensteina (z Valdštejna) i Flamanda Johanna von Tilly’ego, zwycięzcy z Białej Góry. W 1623 r. pokonany Fryderyk V musiał uchodzić do Holandii, a władzę nad Palatynatem Reńskim objął książę Bawarii Maksymilian I.
„Wojna sama się wyżywi”
Z powodu ogromnych kosztów prowadzenia wojen w XVI i XVII w. monarchie europejskie znajdowały się w permanentnym kryzysie finansowym. Jednym ze sposobów zaradzenia temu problemowi było przeniesienie działań na terytorium wroga i ściąganie z tamtejszej ludności kontrybucjikontrybucji na utrzymanie armii. Dbano przy tym, by nie wyniszczyć całkowicie kraju, w którym toczyła się wojna, chyba że dane ziemie mogły stanowić oparcie dla wojsk przeciwnika – wówczas łupiono je bez litości. Strategię tę jako pierwszy stosował Wallenstein, a w jego ślady poszli wkrótce Szwedzi.
Duński okres wojny
Zmagania objęły tereny niebezpiecznie bliskie północnym protestanckim krajom niemieckim, dalsze sukcesy wojenne katolików oznaczać zaś mogły wzmocnienie władzy Habsburgów w Rzeszy. W tej sytuacji pod hasłem obrony protestantów i z zamiarem rozszerzenia wpływów na południowym brzegu Bałtyku, w 1625 r. do wojny przystąpił król Danii Chrystian IV. Mimo bogactwa swojego kraju oraz sojuszu zawartego z księciem Siedmiogrodu Duńczycy nie uniknęli klęski ze strony stojącego na czele wojsk cesarskich Albrechta von Wallensteina. Perspektywa kolejnej interwencji Danii skłoniła cesarza do zawarcia z nią pokoju w Lubece w 1629 r., na mocy którego Chrystian IV obiecał nie wikłać się więcej w sprawy Rzeszy. Wyrazem rosnącej potęgi Habsburgów w Rzeszy było ogłoszenie w 1629 r. edyktu restytucyjnego, który nakazywał zwrócić Kościołowi katolickiemu posiadłości ziemskie zsekularyzowanezsekularyzowane po 1552 roku. Także ogromne kontrybucje nakładane na księstwa podbite przez armię cesarską nie pozostawiały wątpliwości, kto w Rzeszy dysponuje realną siłą.
Szwedzki okres wojny
Tymczasem sukcesom Habsburgów przyglądał się z niepokojem król Szwecji Gustaw II Adolf. W 1629 r. przerwał on wojnę z Rzecząpospolitą, zawierając rozejm w Altmarku (Starym Targu), i rozpoczął przygotowania do zbrojnej interwencji w Niemczech. W 1630 r. jego wojska wylądowały w północnych Niemczech. Po stronie szwedzkiej opowiedziała się neutralna dotąd Saksonia, a Francja zobowiązała się wypłacać Szwedom subsydiasubsydia. Zreformowana przez Gustawa Adolfa armia odniosła w następnym roku druzgocące zwycięstwo pod Breitenfeld i spustoszyła znaczną część Niemiec, wkraczając nawet do Bawarii. W 1632 r. król Szwecji poległ w bitwie pod Lützen, a w kraju wobec małoletniości jego córki Krystyny ustanowiono rządy regencyjnerządy regencyjne. Możni szwedzcy gotowi byli wycofać się z wojny pod warunkiem gwarancji bezpieczeństwa ze strony Habsburgów i rekompensaty finansowej, która pozwoliłaby spłacić należności wobec wojska. Ani jednego, ani drugiego nie udało im się jednak uzyskać i Szwecja musiała kontynuować wojnę. Wkrótce też jej armia zaczęła ponosić porażki w otwartym polu. Gdy jej wyczerpani wojną sojusznicy zawarli z cesarzem pokój, wyrzucenie Szwedów z Niemiec było tylko kwestią czasu.
Francuski okres wojny
Na trwały pokój i jego nieuchronną konsekwencję, jaką byłoby umocnienie Habsburgów, nie godziła się Francja. Kierujący jej polityką kardynał Armand Richelieu podjął zatem w 1635 r. decyzję o przystąpieniu do wojny. Francuzi działali na dwóch frontach: przeciw Hiszpanii i przeciw cesarzowi. Tymczasem położenie Habsburgów pogorszyło się gwałtownie wskutek osłabienia ich iberyjskiego mocarstwa. Początkiem końca potęgi Hiszpanii okazały się krwawe powstanie w Katalonii w latach 1640–1652 oraz ogłoszenie w 1640 r. niepodległości przez Portugalię, która od 60 lat (jeszcze od czasów Filipa II) pozostawała w unii personalnejunii personalnej z Hiszpanią, a także bunty w Neapolu i na Sycylii. Habsburgowie niemieccy nie mogli odtąd liczyć na pomoc hiszpańskich krewnych. Walki francusko‑hiszpańskie trwały do 1659 r., a kończący je pokój pirenejskipokój pirenejski uważany jest za wydarzenie wyznaczające kres ery wielkości Hiszpanii.
Pokój westfalski
Przeciągająca się wojna wyczerpała zasoby uczestniczących w niej państw i spowodowała wyniszczenie krajów niemieckich, w których liczba ludności spadła o 37 proc. (z 16 mln do 10 mln), a w niektórych regionach nawet o 90 proc. W 1645 r. rozpoczęto rokowania pokojowe z udziałem książąt Rzeszy i dyplomatów reprezentujących większość państw europejskich. Był to pierwszy w dziejach Europy kongres pokojowy. Ostatecznie w 1648 r. podpisano wielostronne układy, które zyskały miano pokoju westfalskiego.
Na jego mocy:
ostatecznie uznano niepodległość Niderlandów Północnych i faktycznie oderwanej od Rzeszy już w XV w. Szwajcarii,
Francji przyznano część Alzacji i Lotaryngii,
Szwecji przyznano Pomorze Przednie oraz Szczecin i Wismar, a także terytoria dawnych biskupstw Bremy i Verden,
Brandenburgia uzyskała większość Pomorza Zachodniego (tzw. Pomorze Tylne),
książę Bawarii zatrzymał część Palatynatu i został podniesiony do godności elektora.
Gwarantami pokoju uczyniono Francję i Szwecję. Nie mniej istotne były postanowienia w kwestiach wewnętrznych Rzeszy. W sprawach religijnych powrócono do zasad pokoju augsburskiego, przyjmując granice podziału religijnego zgodnie ze stanem z 1624 r., czyli po tzw. wojnie niemieckiej przeciw Palatynatowi.
Pokój westfalski ostatecznie położył kres nadziejom na wzmocnienie pozycji cesarza względem książąt Rzeszy. Książęta Rzeszy zyskali szerokie uprawnienia, w tym prawo zawierania sojuszy oraz suwerennośćsuwerenność w sprawach wewnętrznych. Zniesiono też istniejącą dotąd, przynajmniej w teorii, możliwość zanoszenia skarg przed sąd cesarza, pozbawiono go tym samym prawa do ingerowania w politykę władców. W ten sposób uniemożliwiono wzmocnienie władzy Habsburgów, a Rzesza pozostała rodzajem rzeczypospolitej książąt z cesarzem na czele jako pierwszym wśród równych. Pokój westfalski utrwalił więc ostatecznie rozbicie Niemiec. Stan taki utrzymywał się aż do upadku Rzeszy, który nastąpił w roku 1806.
Wojna trzydziestoletnia na Śląsku
Stany śląskie, podobnie jak czeskie, były zdominowane przez protestantów i również cieszyły się dobrodziejstwami listu majestatycznegolistu majestatycznego Rudolfa II z 1609 roku. W 1618 r. udzieliły one poparcia Czechom, lecz ich pomoc militarna okazała się mniejsza, niż oczekiwano w Pradze. Represje wobec buntowników, które objęły Czechy po klęsce pod Białą Górą, nie dotyczyły Śląska, względem którego Habsburgowie wykazali się wielkodusznością, zachowując wolności religijne prowincji.
W 1626 r. wkroczyły na Śląsk protestanckie wojska duńskie. Miały one połączyć się tu z siłami księcia Siedmiogrodu, ale do spotkania nie doszło, a w czasie odwrotu Duńczycy zostali rozbici. Choć tym razem Ślązacy zachowali neutralność, wojska cesarskie wykorzystały okazję do przeprowadzenia akcji rekatolicyzacyjnej. Do katolicyzmu powracały całe miasta, gdyż w razie odmowy w domach mieszczan kwaterowano żołnierzy. Mimo że nie zniesiono instytucji stanowych, coraz większe znaczenie w rządzeniu prowincją mieli cesarscy urzędnicy, ograniczano zaś wpływy piastowskich książąt śląskich.
Przystąpienie do wojny Szwecji i sąsiedniej Saksonii uczyniło ze Śląska ważne strategicznie zaplecze dla armii walczących w Niemczech. W 1632 r. wkroczyli tu Szwedzi, Sasi i Brandenburczycy. Śląsk na trzy lata znalazł się znów w obozie antycesarskim, co później zmusiło prowincję do ukorzenia się przed cesarzem i milczącej zgody na dalsze umacnianie władzy Habsburgów.
Na mocy pokoju westfalskiego kończącego wojnę trzydziestoletnią zachowane zostało zwierzchnictwo cesarza nad rządzonymi przez Piastów księstwami: legnickim, brzeskim, oleśnickim, ziębickim i wrocławskim. W tej części prowincji obowiązywała też nadal zasada „czyja władza, tego religia” (łac. cuius regio, eius religio). Natomiast protestanci z ziem pozostających w dziedzicznym władaniu Habsburgów mogli korzystać albo ze zborówzborów położonych poza ich granicami (było to możliwe z powodu ogromnego rozdrobnienia księstewek śląskich), albo z trzech tzw. kościołów pokoju, których budowę gwarantował pokój westfalski.
Działania wojenne zrujnowały Śląsk. Liczba jego mieszkańców spadła o blisko 40 proc., do ok. 1 mln, głównie z powodu roznoszonych przez wojsko epidemii. Zdewastowano 36 miast, ponad 1000 wsi i ponad 100 zamków, szczególnie na Dolnym Śląsku.
Dalszemu umacnianiu władzy Habsburgów sprzyjało wygasanie niezwykle rozgałęzionej śląskiej linii Piastów. Ostatni z nich, książę legnicko‑brzeski Jerzy Wilhelm, zmarł w wieku 15 lat w 1675 roku. Odtąd cały Śląsk stał się już nie lennymlennym, lecz dziedzicznym władztwem Habsburgów.
Słownik
(z łac. de- – z, od + legalis – prawny) uznanie za nielegalne działań organizacji bądź instytucji, zakazanie działalności
(z łac. Germanus – Germanin) proces narzucania języka i kultury niemieckiej, zniemczanie
(z łac. contributio – zbieranie, rozdzielanie) danina, obowiązkowe świadczenia (w naturze lub pieniądzach) nakładane jednorazowo przez państwo zwycięskie na państwo pokonane lub przez władze okupacyjne na ludność kraju okupowanego; odszkodowanie wojenne, zwrot kosztów wojennych
(łac. feudum, niem. Lehen) w ustroju feudalnym ziemia lub inne dobro, które było przekazywane przez seniora wasalowi
związek katolickich książąt Rzeszy, założony w 1609 r. z inicjatywy księcia Bawarii Maksymiliana I; skierowana przeciwko Unii Protestanckiej; wspierana przez Habsburgów hiszpańskich i austriackich oraz Państwo Kościelne i Rzeczpospolitą Obojga Narodów
lekka, nieregularna polska kawaleria, zorganizowana na początku XVII w. przez płk. Aleksandra Lisowskiego, licząca w różnych okresach od 2 tys. do 20 tys. żołnierzy; odznaczająca się ruchliwością i sprawnością bojową, lisowczycy walczyli jako oddziały najemne w służbie polskiej, potem obcych państw, m.in. Habsburgów
(z łac. maiestas, D. maiestatis – wspaniałość, autorytet, władza monarsza) dokumenty wydane przez cesarza Rudolfa II w lipcu oraz sierpniu 1609 r., które zapewniały swobodę wyznania w Czechach i na Śląsku
(z łac. palatinus – pałacowy, od palatium – pałac; niem. Pfalzgraf) w średniowieczu: zarządca dworu panującego; później (tutaj): tytuł niemieckich panów feudalnych, m.in. książąt Lotaryngii, Nadrenii i Karyntii
układ zawarty w 1659 r. między Francją a Hiszpanią; na jego mocy Hiszpania zrzekała się na rzecz Francji m.in. krain Artois i Roussillon, a także części Flandrii i Luksemburga; jego skutkiem było wzmocnienie się hegemonii Francji w Europie
(z łac. regentia – panowanie, od regere – władać, kierować) rządy opiekuńcze występujące w ustroju monarchicznym, polegające na sprawowaniu władzy państwowej przez osobę ustanowioną na okres małoletności, choroby lub dłuższej nieobecności panującego
(z łac. saecularis – świecki) zeświecczenie, które może dotyczyć majątku i uprawnień instytucji religijnych (np. Kościoła) lub życia społecznego i kulturowego
(z łac. subsidium – pomoc) bezzwrotne świadczenie materialne przeznaczone na realizację określonych zadań
(z ang. sovereign – suweren(ny) i franc. souverain – najwyższy, od łac. super – nad, dodatkowo) niezależność od innego państwa, innej władzy, instytucji itp., zdolność do samodzielnego sprawowania władzy politycznej nad określonym terytorium, grupą osób lub samym sobą
(z łac. unio – jedność, zjednoczenie, personalis – osobowy, od persona – osoba) polega na tym, że państwa, pomiędzy którymi została ona zawarta, mają wspólnego władcę
(z łac. unio – jedność, zjednoczenie, z niem. Protestantismus – protestantyzm, od łac. protestari – oświadczać publicznie) związek protestanckich książąt i miast Rzeszy, istniejący w latach 1608–1621, na jego czele stanął palatyn reński Fryderyk V; została zawiązana w odpowiedzi na naruszenie postanowień pokoju augsburskiego przez cesarza i katolików; posiadała własną armię
protestancka świątynia oraz lokalna gmina, odpowiednik katolickiej parafii
Słowa kluczowe
protestanci, katolicy, Habsburgowie, wojna trzydziestoletnia, pokój westfalski, Europa w XVI–XVII w.
Bibliografia
Wiek XVI–XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska‑Bondaruk, Warszawa 1999.
P.H. Wilson, Wojna trzydziestoletnia 1618–1648. Tragedia Europy, tłum. M. Kapałczyński, Oświęcim 2017.
G. Parker, Globalny kryzys. Wojna, zmiany klimatyczne i katastrofa w XVII wieku, tłum. P. Szadkowski, Oświęcim 2019.