Dworskie i magnackie rezydencje

Pod koniec lat 20. XVII w. w Warszawie ukończono przebudowę Zamku Królewskiego. Była to inwestycja pierwszego króla z dynastii Wazów − Zygmunta III. Budynek miał łączyć funkcje głównej siedziby monarchy i niektórych urzędów oraz miejsca obrad sejmu i senatu. Jest to przykład budowli wczesnobarokowej, która nosi znamiona renesansu. Cechuje ją surowa, prosta elewacja i zaokrąglone wejście do budynku, wiodące przez wieżę zegarową. Oś konstrukcyjną wyznaczają linie poziome.

RN9yBFDrWi99Y

Zdjęcie przedstawia zamek Królewski w Warszawie. Budynek zbudowany jest z czerwonej cegły. Krawędzie szczytowych ścian budynku ozdobione są białymi cegłami. W centralnej części znajduje się wysoka wieża. Z jej czterech stron widoczny jest zegar. Na szczytach budynku znajdują się dwie, niższe wieże. Okna na pierwszym i drugim piętrze są wyższe, niż okna na parterze. Na placu przed zamkiem przechadzają się ludzie.

RrkgEmQHcN3oz

Zdjęcie przedstawia widok na plac z Kolumną Zygmunta Trzeciego Wazy w Warszawie. W tle widoczne są różnokolorowe kamieniczki. Kolumna jest wysoka, na jej szczycie znajduje się postać mężczyzny. Jednej ręce trzyma wysoki krzyż, w drugiej szablę. Ubrany jest w zbroję. Na plecach ma pelerynę.

Innym projektem zrealizowanym na polecenie Zygmunta III była budowa Zamku Ujazdowskiego w Warszawie. Budynek ma prostą fasadę i stromy dach, a każdy narożnik wieńczy sześcioboczna wieża. Wzniesiono go na planie kwadratu, a wewnątrz zaprojektowano arkadowy dziedziniec.

R1HuIuF5XC5KH

Zdjęcie przedstawia schematyczny plan pierwszej kondygnacji zamku. Przerywanymi liniami rozrysowane pomieszczenia oraz wieże.

R1cvjpRybizRQ

Zdjęcie przedstawia niewielki, biały budynek z zielonym dachem. Na pierwszym planie widoczny jest ogród otaczający zamek. Po bokach budynku znajdują się dwie wieże. Ich dach nie są strzeliste, tylko okrągłe.

Idąc w ślady monarchów, również magnateria realizowała imponujące przedsięwzięcia. Przykładowo kanclerz wielki koronny i biskup Jakub Zadzik zlecił budowę Pałacu Biskupów Krakowskich w Kielcach. Tak jak Zamek w Ujazdowie ma on zamknięty wewnętrzny dziedziniec, stromy dach i oszczędną w zdobienia fasadę. Postawiono go na planie kwadratu z wieżami w narożnikach.

R1GdUzymE3SQI

Zdjęcie przedstawia budynek pałacowy. Zbudowany został z jasno - różowej cegły. Dach budynku pokrywa zielona dachówka. Centralnej części znajduje się wejście ozdobione trzema łukami. Po bokach znajdują się dwie, niewysokie wieże. Przed zamkiem znajduje się plac i trawniki.

Rezydencje z drugiej połowy XVII w. coraz częściej stawiano na planie prostokąta. Tak było w przypadku pałacu Krasińskich (Rzeczypospolitej) w Warszawie, który powstał dla wojewody płockiego Jana Dobrogosta Krasińskiego według założeń cenionego architekta z Niderlandów Tylmana z Gameren. TympanonytympanonTympanony zdobią płaskorzeźby autorstwa gdańskiego rzeźbiarza Andreasa Schlütera. W odróżnieniu od wcześniej przywołanych przykładów pałac Krasińskich nie jest zamkniętą bryłą – budynek główny leży na osi między dziedzińcem przed pałacem a znajdującym się na jego tyłach ogrodem. Tego typu pałace wzorowano na projektach francuskich, dlatego nazywa się je entre cour et jardin (franc., między dziedzińcem a ogrodem).

RAd71zGScXRQZ

Zdjęcie przedstawia budynek pałacowy. Budynek ma bardzo wysokie okna na pierwszej kondygnacji. Na trzeciej kondygnacji okna są kwadratowe, bardzo małe. Na parterze okna mają standardową wysokość. Na szczycie dachu budynku znajdują się rzeźby mężczyzn oraz balustrady. Przed budynkiem znajdują się licznie zgromadzeni ludzie oraz dorożki.

RjU92zj5hibMV

Zdjęcie przedstawia budynek pałacowy. Na szczycie dachu budynku znajdują się rzeźby mężczyzn oraz balustrady. Przed budynkiem widoczne są żywopłoty i tereny zielone. W ogrodzie nie widać przypadkowych ludzi. Widoczni są ogrodnicy.

Turyści chętnie dziś odwiedzają letnią rezydencję królewską w Wilanowie, wybudowaną przez Jana III Sobieskiego w latach 1681−1696. Budynek jest niższy i bardziej udekorowany niż pałace z początku stulecia.

Pałace budowane w centrach miast wyglądały całkiem inaczej niż te podmiejskie, stawiane na dużych działkach. Wciśnięte między inne budynki, rzadko miały ogrody albo były one bardzo małe. Przykładem może być pałac Lubomirskich we Lwowie, postawiony przez marszałka wielkiego koronnego Stanisława Lubomirskiego na początku lat 60. XVIII w.

R1dfy5zvNGKQZ

Ilustracja przedstawia pałac Lubomirskich we Lwowie, widok współczesny. Budynek powstał w miejscu dwóch kamienic i pięciu domów. Jest on trzykondygnacyjny. Ma brązowe okucia i zdobienia, elewacja jest koloru beżowego. Ma niewielkie okna, figury na szczycie.

Duże znaczenie odegrał także mecenat mieszczański, dzięki któremu wznoszono nowe budowle i fundowano dzieła sztuki. Kwitł on przede wszystkim w Gdańsku, Krakowie i we Lwowie.

Kościoły

Rzeczpospolita była jednym z krajów, które przyjęły postanowienia soboru trydenckiegosobór trydenckisoboru trydenckiego i gorliwie wcielały je w życie. Szerzeniem kontrreformacjikontrreformacjakontrreformacji zajęli się duchowni, wspierani przez kolejnych władców. Szczególnie aktywni na tym polu okazali się sprowadzeni do Polski w 1564 r. jezuicizakon jezuitów, jezuicijezuici. Kościoły budowane pod koniec XVI i w XVII wieku przypominały ich macierzystą świątynię w Rzymie – Il Gesù. Jednymi z pierwszych w Rzeczypospolitej były kościoły Bożego Ciała w Nieświeżu oraz Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Krakowie.

R15oXjnWVxSRX

Ilustracja przedstawia fasadę kościoła. Jest on wykonany z białego kamienia. Ma bogate zdobienia w postaci kolumn, fasad, ościeżnic. Prowadzą do niego kilkustopniowe schody. Przed budynkiem spaceruje mężczyzna.

RzhcJgXNjg1CQ

Ilustracja przedstawia fasadę kościoła Bożego Ciała w Nieświeżu. Kościół wykonany jest z białego kamienia. Posiada cztery ozdobne wieżyczki. Dwie postacie świętych widnieją na przodzie. Do wejścia prowadzi ozdobna brama z kamiennymi kolumnami.

R1GoiK49mdkU9

Ilustracja przedstawia fasadę kościoła Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Krakowie. Kościół wykonany jest z białego kamienia. Posiada cztery ozdobne wieżyczki oraz krzyż na czubku kalenicy. Z tyłu posiada wielką kopułę. Postacie świętych widnieją na przodzie. Do wejścia prowadzi ozdobna brama z kamiennymi kolumnami, na których czubku także stoją kamienne figury świętych. Przed kościołem spacerują turyści.

R1NhCiR6ngPGx

Ilustracja przedstawia wnętrze kościoła Il Gesù w Rzymie. Ukazano na zdjęciu ołtarz – jest on zdobiony rysunkami i freskami. Na kopule namalowano wejście do nieba – aniołów i świętych. Na środku znajduje się złote ozdobne tabernakulum. W ławkach siedzi kilkoro wiernych.

RgPzWo99nwuEX

Ilustracja przedstawia wnętrze kościoła Bożego Ciała w Nieświeżu. Ukazano na zdjęciu ołtarz – jest on zdobiony kolorowymi rysunkami i freskami. Na środku znajduje się czarne ozdobne tabernakulum. Całe wnętrze pokryte jest freskami w kolorach czerwieni, złota, pomarańczowego.

RIyNOoasWtGgx

Ilustracja przedstawia wnętrze kościoła Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Krakowie. Ukazano na zdjęciu ołtarz – jest on wykonany z drewna pomalowanego na czarno, utrzymany w odcieniach czerni i złota. Wysokie sklepienie jest zdobione kamiennymi freskami, pomalowane na beżowo. Na środku wiszą wielkie żyrandole.

W XVII wieku zaczęto też w Polsce stawiać kalwarie – zespoły obiektów, symbolizujące stacje męki pańskiej, ułatwiające odgrywanie Drogi Krzyżowej. Pierwsza polska kalwaria powstała w 1600 r. pod Krakowem z inicjatywy wojewody krakowskiego, Mikołaja Zebrzydowskiego. Początkowo na szczycie wzgórza Żar stanął kościółek Ukrzyżowania, w kolejnych latach dobudowano do niej wszystkie kaplice drogi krzyżowej. W XVII wieku powstały jeszcze Kalwaria Wejherowska, Kalwaria Pacławska, czy Kalwaria Pakowska.

Wraz z upływem czasu zmieniały się trendy. Początkowo najsilniej oddziaływały wzorce włoskie, ale z czasem w Rzeczypospolitej uwidoczniły się również wpływy francuskie i niderlandzkie. W tzw. dojrzałym baroku, przypadającym na czasy panowania Jana II Kazimierza i Jana III Sobieskiego, stosowano różnobarwne materiały, przede wszystkim marmury (różowy i żółty) oraz alabastryalabasteralabastry (czarny dębnicki i biały). Architekci skomplikowali formy i zwiększyli ilość dekoracji. Fasada jezuicka wzorowana na kościele Il Gesù została wzbogacona o dwie wieże, a nad całością często dominowała wieloboczna wieża zwieńczona kopułą.

W tzw. późnym baroku, przypadającym na ostatnie lata panowania Jana III Sobieskiego i czasy saskie, można zauważyć elementy klasycyzujące. Dostrzegamy je w warszawskich kościołach św. Kazimierza na rynku Nowego Miasta czy św. Antoniego z Padwy.

RPTp5e0xSk2X8

Ilustracja przedstawia kościół św. Kazimierza na Rynku Nowego Miasta, widok współczesny. Jest to mały kościółek o jasnej elewacji. Posiada dużą kopułę o jasnozielonym obiciu z wieżą na czubku. Znajduje się zaraz przy drodze, obok zaparkowane są samochody.

RRqt9uCn1ssDw

Ilustracja przedstawia kościół św. Antoniego z Padwy w Warszawie, na Czerniakowie, widok współczesny. Znajduje się on w parku, przed nim są klomby roślinne oraz pomnik świętego. Sam kościół ma białą elewację, oraz brązową blachę.

Nowo powstające świątynie wspomagały potrydencką odnowę Kościoła katolickiego − miały stanowić oprawę nabożeństw, wprowadzać wiernych w zachwyt i oswajać ich z tematyką biblijną za pomocą środków wizualnych (obrazów i rzeźb). Finansujący te inwestycje możni wierzyli, że poprzez fundacje zapewnią sobie zbawienie po śmierci. Dodatkowo w ten sposób dbali o swój prestiż. Własne kaplice grobowe zapewnili sobie litewscy Radziwiłłowie, którzy ufundowali kościół Bożego Ciała w Nieświeżu, oraz Pacowie, łożąc na kościół Świętych Piotra i Pawła na Antokolu w Wilnie. W Koronie Stanisław Herakliusz Lubomirski wystawił kościół św. Antoniego z Padwy w Warszawie.

Rzeźba

Barokowi artyści stawiali na kompozycje dynamiczne. Byli niezwykle dokładni, dbali o szczegóły i dążyli do ukazania emocji na twarzach rzeźbionych postaci. Istotną część zamówień ówczesnych rzeźbiarzy i kamieniarzy stanowiły dekoracje świątyń i rezydencji oraz nagrobki. Tak jak w przypadku architektury ważną rolę w ich pracy odgrywała kontrreformacja. Rzeźby miały przypominać odbiorcom o nieuchronności śmierci i przemijaniu, dlatego na nagrobkach i inskrypcjachinskrypcjainskrypcjach często znajdziemy klepsydry, czaszki, kości, palące się świeczki czy kościotrupy.

W tzw. wczesnym baroku, czyli w pierwszych dekadach XVII w., można zauważyć wpływy renesansowe. Stawiano przyścienne nagrobki, a zmarłego przedstawiano w  pozycji leżącej, pogrążonego w śnie. Później grobowce otrzymały całą oprawę architektoniczną, okazałą do tego stopnia, że niektóre przypominały małe ołtarze. Figura ukazująca zmarłego klęczała przed krzyżem lub była zwrócona w kierunku ołtarza. W połowie XVII w. kompozycje stały się bardziej dynamiczne i ekspresyjne, a całe postaci zostały zastąpione przez popiersia stawiane w niszach o bogatych zdobieniach. U schyłku epoki baroku pojawiły się medaliony, w których umieszczano rzeźbiarskie lub malarskie portrety zmarłych.

R1IRDFW2Ktdlt

Ilustracja przedstawia rzeźbę z kamienia znajdującą się na grobowcu ważnej osoby. Całość znajduje się w katedrze w Płocku. Rzeźba to leżący mężczyzna w zbroi, podpierający się ręką. Nad nim aniołowie trzymają herb. Pod nim znajdują się dwa lwy.

R1EzB966uY3zy

Ilustracja przedstawia nagrobek Piotra Opalińskiego w kościele w Sierakowie, widok współczesny. Jest to czarny ołtarz z ciemnego brązu z jasnobrązowymi elementami. Wyrzeźbione są postacie świętych.

R7u9tsNOjNVnC

Ilustracja przedstawia pomnik nagrobny bp. Andrzeja Trzebickiego w kościele pw. Świętych Piotra i Pawła w Krakowie. Podstawa wykonana z ciemnego kamienia, figury świętych i aniołów z marmuru. Posiada złote zdobienia.

RWVvUscWAJzA4

Ilustracja przedstawia nagrobek Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Eleonory Habsburżanki w katedrze na Wawelu. Postacie wykonane z białego marmuru stoją nad wejściem do grobowca.

R10WWUH8Pw0KG

Ilustracja przedstawia figurę Neptuna, wieńcząca gdańską fontannę przy Dworze Artusa. Jest to nagi młody mężczyzna trzymający trójząb. Wykonana rzeźba jest z ciemnego kamienia.

Malarstwo

Cechą charakterystyczną malarstwa barokowego było zastosowanie światłocienia. Przeważały obrazy o charakterze religijnym, zdobiące wnętrza świątyń. Obok wyobrażeń śmierci, przypominających wiernym o jej nieuchronności, często malowano wizerunki świętych i Marii. Popularnością w tym czasie cieszyły się także sceny batalistyczne, sławiące zwycięstwa wojsk polsko‑litewskich. W Rzeczypospolitej tworzyli zarówno malarze rodzimi, jak i zagraniczni, głównie Włosi. Sztuka barokowa prężnie rozwijała się także w Prusach Królewskich. Rodzima szkoła malarska wydała wielu znakomitych artystów. Należą do nich m.in.: Bartłomiej Strobel, Jeremiasz Falck, Andrzej Stech, Adolf Boy.

RHkzotgRI0pD2

Ilustracja przedstawia mężczyznę jadącego konno. W tle znajduje się miasteczko. Mężczyzna ubrany jest w bogate szaty oraz rycerski strój.

RfmePn4PkVo0k

Ilustracja przedstawia obraz Hermana Han „Koronacja Najświętszej Marii Panny”, wykonany w  1623−1624, znajdujący się w bazylice Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Pelplinie. Postać Maryi znajduje się na środku, za nią jest Jezus oraz Bóg. Nad nimi unosi się gołębica. Pod Maryją znajdują się święci.

R13oeaoYv3cJc

Ilustracja przedstawia obraz Tomasz Dolabella „Uczta Melchizedecha z Abrahamem”, namalowany w 1614–1616, znajdujący się w kościele Świętej Trójcy w Krakowie. Przedstawia on mężczyzn spożywających posiłek. Mają oni na sobie długie szaty.

Rd7XswoWl3i34

Ilustracja przedstawia obraz Tomasza Dolabella „Chrystus u Marii i Marty”, powstały między 1622 a 1650 r. Jezus siedzi między ludźmi w obszernej kuchni. Kobiety przygotowują posiłek.

RFSNjQ3eRNgbU

Ilustracja przedstawia obraz Tomasza Dolabella „Procesja polska” , jest to fragment obrazu „Bitwa pod Lepanto”, narysowanym w 1632 r. Pochód składa się z duchownych i zakonników. Trzymają oni chorągwie.

RIgsAOCJNXAHo

Ilustracja przedstawia modlącego się zakonnika. Znajduje się on w całkowitej ciemności. Przed nim znajduje się krzyż z figurą ukrzyżowanego Chrystusa.

R16F4jYfUCsRi

Ilustracja przedstawia obraz Stecha Kessela pt. „Bitwa pod Chocimiem”. Ukazany jest na nim mężczyzna na koniu, ubrany w zbroję, ma miecz w ręce. Za nim rozciąga się panorama miasteczka oraz wzgórz i lasów. Za mężczyzną jest natomiast krajobraz bitwy.

R1CaNUJqs3ksP

Ilustracja przedstawia Maryję z dzieciątkiem. Kobieta ubrana jest w niebieską szatę, trzyma w ręku księgę. Dziecko jest nagie, spogląda na matkę.

Władcy pokochali portrety. Prekursorem w tworzeniu oficjalnych portretów reprezentacyjnych był Marcin Kober, który namalował m.in. portrety Anny Jagiellonki, Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy. Z kolei Jana Kazimierza, Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego uwiecznił Daniel Schultz.

R1cpUWUzQTOGn

Obraz przedstawia Annę Jagiellonkę. Jest ona ubrana w białą suknię ze złotymi wzorami. Na głowie ma koronę a w rękach trzyma złote berło oraz królewskie jabłko. Po obu stronach jej głowy znajdują się godła. Jedno z białym orłem na czerwonym tle, a drugie z zielonym wężem.

R1bOJfntXaFwt

Obraz przedstawia Stefana Batorego. JEst on ubrany w pomarańczowy płaszcz. Na głowie ma czarną czapkę. Ma czarną brodę. W prawej ręce trzyma biały przedmiot. Ma żółte buty na obcasach.

Rm6LdW9cl9slG

Obraz przedstawia Zygmunta trzeciego. Jest on ubrany w czarny strój, na szyi ma ogromny biały kołnierz i szal ze skóry zwierzęcej. Na głowie ma wysoką czarną czapkę ze złotymi ozdobami. Ma wąsa i krótką bródkę.

R82OGy9BSyl5g

Obraz przedstawia Jana drugiego Kazimierza. Ma on długie siwe włosy, czarnego wąsa i lekką malutką króciutką bródkę. Jest ubrany w czarną zbroję. Na szyi ma biały kołnierz i naszyjnik.

R1bqpX3LtfaIV

Obraz przedstawia Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Jest on ubrany w czarną zbroję ze złotymi zdobieniami oraz białą szatę. Ma ogromne długie czarne włosy. Do pasa ma przypiętą szablę. W prawej ręce trzyma buławę. Stoi obok stołu na którym leży korona.

R1TSGQWzbYH5f

Obraz przedstawia Jana trzeciego Sobieskiego. Jest on ubrany w srebrną zbroję, czerwoną szatę i wojskową spódnicę. Ma długiego wąsa i czarne włosy. Na głowie ma koronę z gałązek oliwnych. Prawą ręką podpiera się pod bokiem, a w lewej trzyma berło które opiera o stół, na którym leży czarny wojskowy hełm.

Ewenementem na skalę europejską było pojawienie się w Rzeczypospolitej portretów trumiennych. Wykonywali je zwykle malarze cechowi na podstawie wcześniejszych wizerunków oraz opisów krewnych i przyjaciół zmarłego. Stanowiły one dekoracje katafalkówkatafalkkatafalków (tzw. castrum doloriscastrum doloriscastrum doloris − zamek boleści), ustawianych w kościele w czasie uroczystości pogrzebowych. Powstawały na cynowych, żelaznych albo srebrnych blachach, przypominających kształtem bok trumny (sześciokąt). Często portret wzbogacano herbem, inskrypcjami lub inicjałami zmarłego. Mężczyzn przedstawiano w bogatym stroju polskim albo zbroi, a kobiety w odświętnych sukniach, ozdobione biżuterią. Mężczyźni, dziewczęta oraz kobiety niezamężne mieli odkryte głowy, natomiast mężatki malowano w podróżnych czepkach.

Słownik

Słowa kluczowe

barok, malarstwo, architektura, rzeźba, kościoły, kontrreformacja, sobór trydencki, jezuici, kultura Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Rzeczypospolita Obojga Narodów

Bibliografia

M. Karpowicz, Barok w Polsce, Warszawa 1988.

Sztuka baroku: architektura, rzeźba, malarstwo, red. R. Toman, Könemann, 2004.

M. Rożek, Blaski i cienie baroku, Kraków 1992.

W. Tomkiewicz, Piękno wielorakie: sztuka baroku, Warszawa 1971.