Na czym polega analiza i interpretacja utworu literackiego?

Przystępując do analizy i interpretacji utworu literackiego, należy pamiętać, że pod pojęciami tymi kryją się różne działania pracy z tekstem, które jednak ściśle się ze sobą łączą.

Analiza utworu polega na rozbiorze dzieła na elementy oraz zrozumieniu jego budowy. Interesuje nas jego struktura i poszczególne części kompozycyjne, układ wersyfikacyjny, język (gramatyka, składnia) oraz wykorzystane w utworze środki stylistyczne. Celem analizy jest wyodrębnienie i nazwanie elementów składowych utworu, a następnie odpowiedzenie sobie na pytania:

• Czemu służy dana budowa wiersza?

• Dlaczego określone elementy składowe zostały zastosowane w tekście?

• Jak wyglądają relacje między nimi?

W zależności od charakteru tekstu, analizie możemy poddać całość utworu bądź jego poszczególne poziomy, np. jedynie jego ukształtowanie wersyfikacyjne bądź stylistyczne.

Interpretacja utworu poetyckiego to pogłębiony etap pracy z utworem. Bardzo często zazębia się on jednak z analizą, czyli skupieniem na formie wiersza. Polega na wydobyciu i wyjaśnieniu sensu, wymowy dzieła na podstawie jego treści, ale też umieszczeniu go w szerszym kontekście, który jest sugerowany w samym tekście.

Jeśli potrzebujesz powtórzyć zagadnienia dotyczące analizy i interpretacji, przypomnij sobie treść lekcji: Jak interpretować utwory poetyckie?PsERKHo6nJak interpretować utwory poetyckie?

Rodzaje kontekstów przydatnych przy interpretacji utworu literackiego

Interpretacja może dotyczyć poszczególnych elementów dzieła literackiego (np. symboli, metaforyki, motywów bądź też dzieła w całości). Zarówno poszczególne elementy utworu, jak i jego całokształt mogą być rozważane jedynie w kontekście samego dzieła, ale często zdarza się, że poszukujemy dla nich także kontekstów zewnętrznych. Do najistotniejszych kontekstów interpretacyjnych, na które możemy się powołać, należą:

• kontekst biograficzny – czynniki związane bezpośrednio z życiem autora utworu, które mogły wpłynąć na kształt dzieła,

• kontekst historyczny bądź społeczny – czynniki historyczne oraz społeczne (stosunki międzyludzkie, obyczajowość epoki), które wpłynęły na powstanie utworu,

• kontekst filozoficzny bądź religijny – sugerowane w utworze odniesienia do prądów filozoficznych, ideologii, także – przekonań religijnych,

• kontekst historycznoliteracki – cechy utworu, które odsyłają do określonych prądów, kierunków, stylów literackich, ale też motywów czy tematów; tutaj też można poszukiwać relacji interpretowanego utworu z innymi dziełami danego autora bądź innych twórców, które miały wpływ na jego powstanie,

• kontekst teoretycznoliteracki – cechy utworu, które odsyłają do rodzajów, gatunków, odmian gatunkowych i typów literackich,

• kontekst artystyczny (interdyscyplinarny) – odnalezienie w utworze elementów, które łączą go z innymi dziedzinami (dyscyplinami) sztuki, takimi jak malarstwo, architektura, rzeźba czy muzyka.

Należy pamiętać, że dla każdego tekstu poetyckiego istnieją różne konteksty interpretacyjne. Celem interpretacji jest ich odnalezienie, poprawne zrozumienie i opis. Pogłębioną analizę i interpretację utworu określa się mianem „eksplikacji”, czyli szczegółowego przyjrzenia się wszystkim elementom składowym utworu, ich rozbioru, poszukiwań jak najszerszych kontekstów dzieła.

Indeks górny Oprac. na podstawie: Janusz Sławiński, Analiza dzieła literackiego, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 29.
Janusz Sławiński, Interpretacja, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 199‑200. Indeks górny koniec^{Oprac. na podstawie: Janusz Sławiński, Analiza dzieła literackiego, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 29.
Janusz Sławiński, Interpretacja, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 199‑200.}

Konteksty dotyczące wiersza

Konteksty biograficzne i historycznoliterackie

RfyQqKvBIGJa71

Zdjęcie przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Ukazany jest jego prawy półprofil. Mężczyzna ma krótkie, zaczesane na bok włosy, pociągłą twarz oraz gęstą brodę z wąsami. Ubrany jest w garnitur.

Wiersz jest erotykiem mówiącym o uczuciu, które się – jak można domniemywać – skończyło. Adresatką wiersza była prawdopodobnie Aniela Grudzińska, kobieta, w której Asnyk przez kilka lat był zakochany, a która odrzuciła jego oświadczyny.

Asnyk poznał ją latem 1868 roku, w popularnym ówcześnie letnisku Szczawnicy. Mająca wówczas 16 lat dziewczyna przebywała tam razem ze swoją rodziną i licznym towarzystwem, w skład którego wchodzili także pisarze, m.in. Henryk Sienkiewicz. W liście do matki Anieli Asnyk tak opisuje swoje przeżycia z tamtego czasu:

Poeta ostatecznie zdecydował się na oświadczyny, jednak rodzice dziewczyny grzecznie, ale stanowczo, odmówili mu ręki córki. Powodem były głównie różnice materialne – Gruszeccy byli bardzo zamożną rodziną i mieli wielkie ambicje w stosunku do swojej córki. Nie ulega jednak wątpliwości, że:

Z osobą ukochanej poety związane są także inne jego wiersze: Oświadczyny, Sentymentalnej, Zwiędły listek, Posyłam kwiaty...

Konteksty teoretycznoliterackie

Wiersz Asnyka jest pod względem gatunkowym erotykiem.

Erotyk (gr. eros – miłość) – utwór liryczny o treści miłosnej, wyrażający uczucia podmiotu lirycznego do osoby ukochanej. Eros po grecku oznaczał miłość zmysłową, erotyczną – w odróżnieniu od agape, czyli miłości w znaczeniu chrześcijańskiej caritas, miłosierdzia. Erotyk więc dotyczy jedynie konkretnego rodzaju miłości, nie określimy tym terminem wiersza, który wyraża uczucia rodzicielskie, religijne bądź patriotyczne.

RGvNSrzOeVKwe

Zdjęcie przedstawia okrągłą, starożytną tarczę. Na czarnym tle znajduje się postać nagiego mężczyzny ze skrzydłami. Stoi bokiem. Ma krótkie, ciemne włosy oraz wyciągnięte przed siebie ręce.

Wiersze erotyczne można odnaleźć już w literaturze starożytnej, jednak dla rozwoju europejskiej poezji erotycznej szczególne znaczenie miała liryka prowansalskaliteratura prowansalskaliryka prowansalska (XII‑XIII wiek).
W polskiej tradycji najważniejsi twórcy erotyków to: Jan Andrzej Morsztyn (Niegłupia), Kazimierz Przerwa‑Tetmajer (Lubię, kiedy kobieta...), Bolesław Leśmian (Gdy domdlewasz na łożu...), Leopold Staff (Gdy w twoich ustach), Maria Pawlikowska‑Jasnorzewska (Miłość), Halina Poświatowska (kiedy umrę kochanie...).

Wiersz Asnyka Między nami nic nie było stanowi rodzaj gry z czytelnikiem – autor stosuje swoistą mowę ezopowąjęzyk ezopowymowę ezopową – znaczenie wiersza jest zupełnie odmienne od tego, które jest deklarowane. Ta zabawa z czytelnikiem nasuwa skojarzenia z inną grą, jaką jest... miłość. Takie rozumienie miłości ma swoje proweniencjeproweniencjaproweniencje barokowe (np. w poezji J.A. Morsztyna). Z poezją barokową mógłby Asnyka łączyć także pomysł – koncept, na jakim został zbudowany wiersz (a więc przeczenie). Chcąc mówić o miłości, wykorzystuje także elementy zaczerpnięte ze świata przyrody, co nasuwa z kolei skojarzenia z poezją sentymentalizmu, w szczególności z krajobrazem sentymentalnym (np. F. Karpiński, Do Justyny. Tęskność na wiosnę).

Kontekst artystyczny (interdyscyplinarny)

Jako konteksty wiersza Asnyka wskazać można zarówno dzieła wcześniejsze, jak i późniejsze, podejmujące podobną problematykę oraz operujące zbliżoną nastrojowością:

• wiersz Franciszka Karpińskiego Do Justyny. Tęskność na wiosnę; utwór został wydany w roku 1780;

• cykl wierszy Bolesława Leśmiana W malinowym chruśniaku; pochodzi z wydanego w roku 1920 tomu Łąka;

• film w reżyserii Sofii Coppoli Między słowami z roku 2003.

Słownik