Jezioro to naturalny zbiornik śródlądowy charakteryzujący się powolną wymianą wody, o brzegach ukształtowanych pod wpływem falowania i prądów wodnych. Powstaje on poprzez wypełnienie wodą zagłębienia terenu (tzw. misy lub czaszy jeziornej).

Powstanie jeziora zależy od procesów rzeźbotwórczych prowadzących do utworzenia się zagłębienia, od rodzaju podłoża warunkującego zatrzymywanie się wody lub jej odpływ oraz od warunków klimatycznych regulujących wypełnianie zagłębienia wodą.

Jeziora są względnie młodymi obiektami hydrologicznymi – większość z nich powstała w czwartorzędzie (1–2 mln lat temu). Występują na całym świecie, jednak ich gęstość (jeziornośćjeziornośćjeziorność obszaru) jest nierównomierna, zależy bowiem od wielu różnorodnych czynników środowiskowych – klimatycznych, morfologicznych, geologicznych, a także biologicznych.

RTOMTvlCEpYoT

Mapa przedstawia jeziorność na świecie. Zaznaczone są na niej kontury kontynentów, a w rogu legenda informująca o gęstości powierzchni jezior. Gęstość jezior oznaczają punkty na mapie. Czym punkt jest ciemniejszy, tym gęstość jest większa. Z mapy możemy wyczytać, że największą gęstością charakteryzują się obszary północne Ameryki Północnej, czyli głównie wschodnia Kanada, w Europie Skandynawia, a w Azji środkowa Rosja. W Ameryce Południowej dużą gęstością jezior charakteryzują się m.in. obszary Amazonii i południowego Chile. Z kolei w Afryce największą gęstość mają jeziora w środkowo wschodniej części kontynentu, a w Australii jeziora leżące na południowym wybrzeżu oraz niektóre obszary w środkowej części kontynentu.

R13sSHjjPcgiB

Schemat w formie konturowej mapy świata przedstawia średnią głębokość jezior na świecie. Im ciemniejszy kolor, tym jezioro w danym miejscu jest głębsze. Ciemnym kolorem zaznaczona jest część jezior Kanady i jeziora na południu Chile. W Afryce są to jeziora w środkowo-wschodniej części, m. in. Jezioro Wiktorii, w Europie natomiast niektóre jeziora w Skandynawii, Hiszpanii i Alpach. W Azji są to jeziora japońskie i chińskie, jak również Morze Kaspijskie i jeziora w Rosji, m, in, najgłębsze jezioro świata - Bajkał.

Pochodzenie mis naturalnych jezior jest na ogół poligenetyczne, choć w znacznej mierze zależy od budowy geologicznej oraz różnorodnych procesów endogenicznych i egzogenicznych kształtujących rzeźbę powierzchni Ziemi. Do procesów tych należą ruchy tektoniczne, działalność wulkaniczna, erozyjna i akumulacyjna działalność lądolodów, lodowców i wód lodowcowych, występowanie wieloletniej zmarzliny, zjawisk krasowych, sufozji, działalność erozyjna i akumulacyjna rzek, fal morskich, wiatru, akumulacja organiczna i wiele innych. Ze względu na wymienione procesy prowadzące do powstania mis jeziornych w określonych warunkach litologicznych wyróżnia się typy genetyczne jezior. Należą do nich m.in.:

• jeziora tektoniczne, powstałe w obniżeniach tektonicznych, rynnowych rozpadlinach i rowach tektonicznych (np. Tanganika, Bajkał),

• jeziora wulkaniczne, powstałe w kraterach (kraterowe, kalderowe) wygasłych wulkanów (Bolsena, Tal), w zagłębieniach lawy (jeziora lawowe) oraz w wulkanach eksplozywnych (maary),

• jeziora lodowcowe (polodowcowe, glacjogeniczne), powstałe w wyniku erozyjnej i akumulacyjnej działalności lodowców górskich (cyrkowe – Czarny Staw pod Rysami, morenowe) oraz lądolodów (rynnowe – Winnipeg, Gopło, morenowe – Roś, Wielimie, sandrowe, przyozowe, drumlinowe), a także procesów wytopiskowych związanych z wytapianiem brył martwego lodu i wieloletniej zmarzliny (oczka),

• jeziora krasowe, powstałe w zapadliskach i lejach na obszarach zbudowanych ze skał węglanowych lub gipsowych (np. jeziora w Górach Dynarskich, na Równinie Łęczyńsko‑Włodawskiej),

• jeziora rzeczne, powstałe w odciętych meandrach (starorzecza), jeziora korytowe, będące rozszerzeniem rzeki na pewnej długości, jeziora deltowe, położone w deltach dużych rzek (Druzno, Dąbie),

• jeziora przybrzeżne (jeziora przymorskie), powstałe przez oddzielenie od morza niewielkich zatok, limanów, lagun i zalewów za pomocą wałów brzegowych, wydm lub osadów rzecznych (Pontchartrain, Łebsko),

• jeziora eoliczne, powstałe w zagłębieniach między wydmami utworzonych wskutek wywiania przez wiatr skał sypkich (jeziora deflacyjne) lub ich nawiania (jeziora akumulacyjne),

• jeziora bagienne, utworzone w wyniku utrudnionego odpływu wód gruntowych, powstające często pośród torfowisk,

• jeziora zaporowe, powstałe wskutek przegrodzenia doliny rzecznej, np. obrywem, osuwiskiem, potokiem lawy, spływającym lodowcem, wałem morenowym,

• jeziora reliktowe, stanowiące część dawnego morza lub rozległego jeziora (np. Morze Kaspijskie, Balaton),

• jeziora meteorytowe, powstałe w miejscu uderzenia meteorytu.

Od cech misy jeziornej zależy m.in. powierzchnia i głębokość jeziora. Więcej informacji na ten temat uzyskasz z e‑materiałów „Klasyfikacja jezior ze względu na pochodzenie misy”, „Podział jezior ze względu na genezę” oraz „Charakterystyka typów genetycznych jezior na poszczególnych kontynentach”, „Rozmieszczenie i typy genetyczne jezior w Polsce”.

Największe zagęszczenie jezior występuje na obszarze północnej Europy i Ameryki Północnej (zwłaszcza Kanady), co jest m.in. wynikiem polodowcowej genezy rzeźby tych terenów, charakteryzującej się występowaniem licznych zagłębień terenowych.

Głównym źródłem wody zasilającej jeziora są opady oraz dopływ powierzchniowy i podziemny. Natomiast ubytek wody jest wywołany przesiąkaniem, odpływem powierzchniowym i podziemnym oraz parowaniem. O zasilaniu jezior, ich zasobności w wodę, tempie wymiany wód oraz innych właściwościach fizycznych i chemicznych wód jeziornych decydują zatem również czynniki klimatyczne i budowa geologiczna, a także (pośrednio) pokrycie terenu zlewni. Czynniki te wpływają bowiem na wielkość bilansu wodnego. W granicach obszarów o dodatnim bilansie wodnym, w których dopływ wód przewyższa jej straty, nadwyżki wody gromadzone są w jeziorach będących jeziorami stałymi, w których woda utrzymuje się przez cały rok. Warunki takie występują np. w strefie klimatów wilgotnych równikowych, umiarkowanych i podbiegunowych.

Z kolei tam, gdzie bilans wodny jest ujemny, występują jeziora okresowe, wypełniające się wodą tylko w czasie opadów w porze wilgotnej, a także jeziora epizodyczne, wypełniające się wodą raz na kilka lat podczas sporadycznych opadów. Występują one głównie w suchych strefach klimatu zwrotnikowego, podzwrotnikowego i umiarkowanego kontynentalnego. W warunkach tych dochodzi niekiedy do wysychania jezior. Zjawisko to potęguje dodatkowo gospodarka człowieka. Przykładem może być jezioro Czad, a przede wszystkim Jezioro Aralskie, które w latach 60. XX w. było czwartym pod względem powierzchni jeziorem na Ziemi, a dziś stało się symbolem katastrofy ekologicznej. Więcej informacji na ten temat uzyskasz z e‑materiałów „Wpływ klimatu na występowanie wód powierzchniowych na Ziemi” oraz „Klęska Jeziora Aralskiego”.

Do czynników wpływających na wielkość bilansu wodnego, a tym samym powstawanie jezior, należy zaliczyć także przepuszczalność skał na obszarze zlewni i w podłożu misy jeziornej. Wynika to z faktu, że na obszarach zbudowanych ze skał trudno przepuszczalnych lub wręcz nieprzepuszczalnych, np. glin zwałowych, iłów czy niespękanych skał masywnych, występuje ograniczenie strat wody pochodzącej z opadów i zasilającej jeziora wskutek przesiąkania i odpływu podziemnego w porównaniu np. z obszarami piaszczystymi o dużej przepuszczalności. Z kolei obszary bagienne, zwłaszcza z grubą warstwą skał organicznych, retencjonują znacznie większe ilości wody niż skały mineralne.

Mianem jezior określa się także zbiorniki antropogeniczne (sztuczne). Powstają one zazwyczaj poprzez spiętrzenie wód rzecznych zaporą lub wypełnienie wodą wyrobisk powstających wskutek odkrywkowej eksploatacji surowców mineralnych (np. węgla brunatnego). Przykładami takich jezior są Jezioro Nasera, Solińskie, Włocławskie.

Słownik