Przeczytaj
Elektorat Saksonii w przededniu unii z Polską i Litwą
Elektorat, u progu XVIII w. zamieszkany przez ok. 2 mln osób, należał do bogatszych księstw wschodniej części Rzeszy. Wizytówką kraju stały się manufaktury, a ich najsławniejszym wyrobem była miśnieńska porcelana. Bogactwo Saksonii opierało się na złożach mineralnych i rozwiniętym płóciennictwiepłóciennictwie. Największe miasto, Lipsk, stanowiło ważny ośrodek handlu tranzytowego i było znane także z targów księgarskich.
Władzę elektoraelektora saskiego ograniczała konieczność liczenia się z opinią złożonych ze szlachty i mieszczaństwa zgromadzeń stanowychzgromadzeń stanowych. Czynnikiem umacniającym jego pozycję była natomiast stała armia, licząca na początku XVIII w. ok. 20 tys. żołnierzy. Choć August zapewnił sobie prawo mianowania ministrów bez zgody stanów, to niepowodzenia w czasie III wojny północnej nie pozwoliły odebrać zgromadzeniu jego podstawowego uprawnienia – do wyrażania zgody na pobór podatków. Splendoru dodawała Wettinom ich wspaniała rezydencja w stołecznym Dreźnie i rozbudowany dwór, inspirowany Wersalem.
Podwójna elekcjaelekcja. August II królem polskim
Po śmierci w 1696 r. króla Jana III Sobieskiego w Rzeczypospolitej rozpoczęły się przygotowania do kolejnej wolnej elekcji. Szlachta zebrała się na polach Woli w czerwcu kolejnego roku. O tron polski starało się kilku kandydatów, ale po rezygnacji Jakuba Sobieskiego największe poparcie (z prymasem Michałem Radziejowskim na czele) wydawał się mieć Franciszek Ludwik de Bourbon, książę Conti i kuzyn króla Francji Ludwika XIV.
Elekcja w 1697 r. przebiegała bardzo burzliwie, z czasem na polu elekcyjnym wykształciły się dwa stronnictwa: zwolennicy księcia Contiego z jednej strony, z drugiej jego przeciwnicy, wśród których coraz większe uznanie zdobywał Fryderyk August I. Elektora saskiego wspierali sąsiedzi Rzeczypospolitej, ponieważ Austria, Rosja i Brandenburgia obawiały się, że wybór Contiego zbytnio wzmocni wpływy francuskie w tym rejonie Europy. Fryderyk August zyskał dodatkowo w oczach polskiej szlachty, gdy ta dowiedziała się o jego przejściu na katolicyzm. Ostatecznie 27 czerwca 1697 r. doszło do podwójnej elekcji: zgromadzona wokół prymasa Radziejowskiego większość wybrała na króla francuskiego księcia, ale na taki wybór nie zgodziła się część szlachty, której przewodził biskup kujawski Stanisław Dąbski. Mniejszość ta uznała, że królem został elektor saski. Nie bez znaczenia dla podjęcia takiej decyzji były pieniądze rozdawane szlachcie przez przedstawicieli cara Piotra I.
Wyścig z czasem i odległością wygrał Fryderyk August, który już w połowie lipca 1697 r. przybył do Polski. Zaprzysiągł pacta conventa, pod koniec miesiąca uroczyście wkroczył do Krakowa, gdzie został 15 września koronowany, przyjmując imię Augusta II. Co istotne, koronacji dokonał nie prymas Radziejowski, ale biskup Dąbski. Książę Conti dopłynął do Gdańska pod koniec września, a widząc, że ma niewielkie szanse na zdobycie tronu polskiego, wrócił do Francji. Polskę i Saksonię połączyła unia personalna.
KonfederacjaKonfederacja tarnogrodzka i sejm niemysejm niemy
Zaledwie trzy lata po objęciu władzy w Rzeczypospolitej przez Augusta wybuchła III wojna północna. Jej głównym teatrem stały się ziemie państwa polsko‑litewskiego, choć do 1704 r. nie było ono formalnie stroną w konflikcie, w którym Wettin uczestniczył jako elektor saski. Klęska zadana Szwedom przez Rosjan w bitwie pod Połtawą w 1709 r. zmusiła do emigracji Stanisława Leszczyńskiego, osadzonego na tronie polskim w 1704 r. przy wsparciu armii Karola XII, i otwierała możliwość powrotu na tron Augusta. To jednak wymagało zgody Piotra I, którego wojska bezkarnie grabiły Rzeczpospolitą. Car wykorzystał słabość elektora i wbrew obietnicom nie dzieląc się z nim odebranymi Szwecji Inflantami, włączył je w całości do Rosji. Tymczasem Wettin, korzystając z toczącej się wojny, wprowadził do Rzeczypospolitej wojska saskie, by z ich pomocą wzmocnić swą władzę. Wojna stanowiła dlań dogodny pretekst do niezwoływania sejmów. August zamierzał podejmować decyzje w wąskim gronie saskich ministrów i sprzyjających mu magnatów oraz egzekwować je zbrojnie.
W odpowiedzi na tę politykę w 1715 r. w Tarnogrodzie na Lubelszczyźnie szlachta zawiązała konfederację, której przywódcy zwrócili się do cara z prośbą o mediację. W obecności wojsk rosyjskich zawarto w Warszawie porozumienie między królem a konfederatami, które potwierdził w 1717 r. jednodniowy sejm, przezwany niemym, gdyż aby uniknąć zerwania obrad, posłom nie udzielono głosu. Ustalono, że związek Rzeczypospolitej z Saksonią zachowa charakter unii personalnej, co przekreśliło nadzieje króla na uregulowanie kwestii następstwa tronu i zapewnienie Wettinom dziedzicznej korony. Wojska saskie miały opuścić granice państwa, a w zamian sejm uchwalił stały podatek na utrzymanie armii, co oznaczało ograniczenie kompetencji skarbowych sejmików. Wojsko miało w teorii liczyć 24 tys. żołnierzy, ale w praktyce jego stan wynosił 18 tys. i biorąc pod uwagę wielkość kraju oraz rozmiary armii sąsiednich państw, był śmiesznie niski. Porozumienie zostało podpisane przez króla, konfederatów oraz rosyjskiego dyplomatę. Wprawdzie zaprzeczano, jakoby podpis tego ostatniego dawał Rosji prawo ingerencji w sprawy wewnętrzne Rzeczypospolitej, jednak w rzeczywistości była ona już odtąd uzależniona od wschodniego sąsiada.
Elekcja 1733 r. i wojna o sukcesję polską
W związku ze śmiertelną chorobą Augusta II Rosja, która nie życzyła sobie kolejnego Wettina na tronie polskim, przystąpiła do negocjacji z Austrią i Prusami w sprawie następstwa. Państwa te w 1732 r. zawarły układ - traktat Loewenwolda, zwany też przymierzem trzech czarnych ze względu na herby Rosji, Prus i Austrii. Ustaliły, że nie poprą Stanisława Leszczyńskiego i Augusta III Sasa, syna Augusta II Mocnego. Ich kandydatem był infant portugalski Dom Emanuel. Należało się też liczyć z niechęcią szlachty, pamiętającej absolutystyczne zapędy Augusta. Jednak zanim porozumienie zawarto, Wettin zmarł. Przebieg wydarzeń po jego śmierci w 1733 r. zaskoczył sąsiadów Rzeczypospolitej: Francja wysunęła kandydaturę Stanisława Leszczyńskiego, ten potajemnie przybył do Warszawy, a kilkunastotysięczne koło elekcyjne chętnie wybrało owego „Piasta”, czyli rodaka, na nowego króla. Perspektywa objęcia tronu przez władcę profrancuskiego wzbudziła niepokój Rosji i cesarstwa, nieżyczących sobie, by w Europie Środkowej pojawił się nowy, silny gracz. W tej sytuacji, wobec braku innych kontrkandydatów Leszczyńskiego, największe szanse miał syn Wettina, August III. Interwencja zbrojna Rosji oraz spore sumy na łapówki umożliwiły przeprowadzenie konkurencyjnej elekcji, co dało początek wojnie o sukcesjęsukcesję polską.
Porównaj sposób przedstawiania dwóch władców z dynastii Wettinów.
Do kraju wkroczyła 35‑tysięczna armia rosyjska, mająca polityczne wsparcie ze strony Habsburgów. Leszczyński schronił się w Gdańsku, oczekując na francuską pomoc, lecz okazała się ona niewystarczająca. Oblężone przez Rosjan miasto skapitulowało, a Leszczyński uciekł przez Królewiec do Francji. Także zawiązana w Dzikowie w 1734 r. konfederacja, broniąca jego praw, nie była dostatecznie silna, by stawić czoła Rosjanom. Szybko też stało się jasne, że Francji bardziej niż na osadzeniu swego stronnika na tronie Rzeczypospolitej zależało na zdobyczach terytorialnych w Rzeszy. W 1735 r. zawarto pokój w Wiedniu, który oddawał Francji Lotaryngię, jej dożywotnim księciem czynił Stanisława Leszczyńskiego, a koronę polską zostawiał Sasowi.
Panowanie Augusta III Sasa
Trwające 30 lat rządy Augusta III uchodzą za okres największego upadku Rzeczypospolitej. Król większość czasu spędzał w Saksonii, ponieważ jednak zgodnie z polskim prawem wszelkie decyzje dotyczące kraju winny być wydawane na jego terytorium, dlatego z obowiązku co roku pojawiał się na krótko w przygranicznej Wschowie, po czym wracał do Drezna. Tymczasem walkę o supremacjęsupremację w Rzeczypospolitej toczyły główne partie magnackie: stronnictwo Potockich zwane republikantami i tzw. Familia Czartoryskich. I jedni, i drudzy w 1733 r. popierali Leszczyńskiego, później zaś zmuszeni byli uznać elekcję Sasa.
Jedną z najważniejszych dla państwa kwestii stanowiło podniesienie liczby wojska, szczególnie pilne wobec zagarnięcia Śląska przez Prusy i obaw, że Fryderyk II w następnej kolejności sięgnie po Wielkopolskę lub Prusy Królewskie. Konkurujące ze sobą stronnictwa magnackie zdawały sobie sprawę z konieczności reformy, lecz każde chciało przeprowadzić ją samodzielnie. Zrywano więc sejmy (za panowania Augusta III tylko jeden zakończył się przyjęciem uchwał) i sejmiki, a do niszczenia przeciwników wykorzystywano również drogę sądową. Nie wahano się przy tym pobierać subwencjisubwencji od obcych dworów: pruskiego, rosyjskiego czy francuskiego. Cena za zerwanie sejmu spadła ponadpięciokrotnie. Tak o tym procederze pisał ówczesny obserwator życia politycznego, ksiądz Jędrzej Kitowicz:
Opis obyczajów za panowania Augusta IIIDo zerwania sejmu nie zażywano osób rozumem i miłością dobra publicznego obdarzonych, bo też tego i nie potrzeba było. Lada poseł, ciemny jak noc, utrzymany tym końcem [w tym celu] na sejmiku posłem przez partyję Czartoryskich, nie szukając pozornych przyczyn, odezwał się w poselskiej izbie: „Nie ma zgody”, i to było dosyć do odebrania wszystkim mocy sejmowania. A gdy go marszałek spytał: „Co za racyja?” – odpowiedział krótko: „Jestem poseł, nie pozwalam” – i to powiedziawszy, usiadł jak niemy diabeł, na wszystkie prośby i nalegania innych posłów o danie przyczyny zatamowanego sejmu nic więcej nie odpowiadając, tylko to jedno: „Jestem poseł”. A potem wymknąwszy się nieznacznie z poselskiej izby, zaniósł do kancelarii manifest o nieważności sejmu.
Źródło: Opis obyczajów za panowania Augusta III, [w:] Wiek XVI–XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1999, s. 342.
W latach 40. XVIII w. Czartoryscy zbliżyli się do dworu i przez kilkanaście lat wraz z nim usiłowali działać na rzecz powiększenia armii i modernizacji aparatu państwowego. Ich rywale Potoccy za francuskie i pruskie pieniądze zerwali jednak wszystkie sejmy. Utraciwszy wpływy, Czartoryscy przeszli do opozycji, a ich miejsce w otoczeniu Augusta zajęli Potoccy, którym patronował saski pierwszy minister Heinrich von Brühl.
Były król – dobroczynny filozof
Stanisław Leszczyński po ucieczce z Gdańska w 1733 r. osiadł we Francji, której ówczesny władca Ludwik XV żonaty był z córką dwukrotnego króla Polski – Marią. W 1736 r., zgodnie z postanowieniami pokoju wiedeńskiego, Leszczyński podpisał akt abdykacji, zięć zaś podarował mu w dożywocie Księstwo Lotaryngii. Faktyczną władzę sprawował tam jednak francuski intendent, a nominalny książę tylko podpisywał gotowe dekrety.
Początkowo przyjęty nieufnie, a nawet niechętnie, z czasem Leszczyński zaskarbił sobie sympatię poddanych jako mecenas nauki i kultury oraz władca o prawdziwie chrześcijańskim sercu. Z własnej pensji sfinansował m.in. przebudowę stołecznego Nancy, która uczyniła zeń w połowie XVIII w. jedno z najpiękniejszych miast Europy, a także wzniósł wzorowaną na Wersalu rezydencję w Lunéville, gdzie gościli najsławniejsi myśliciele epoki, w tym Wolter i Monteskiusz, który zresztą został członkiem książęcej akademii. Leszczyński był też fundatorem kolegium medycznego, publicznej biblioteki oraz katedr matematyki i filozofii w kolegium jezuickim w Nancy. W założonej przezeń szkole rycerskiej połowę uczniów stanowili Polacy, których były król wspierał stypendiami. Chociaż Leszczyński nie sprawował bezpośrednich rządów, starał się otoczyć opieką wszystkich mieszkańców księstwa: wznosił magazyny zbożowe, które chroniły ubogą ludność miejską przed głodem, hojnie udzielał jałmużny, pożyczał pieniądze kupcom. Ze szczególnym uznaniem spotykał się jego patriarchalny styl panowania, którego symbolem były samotne podróże dwukonnym zaprzęgiem i rozmowy z poddanymi.
Stanisław Leszczyński jest autorem kilku traktatów, wydanych w zbiorze zatytułowanym Dzieła dobroczynnego filozofa. W Memoriale o ugruntowaniu powszechnego pokoju postulował trwałą pacyfikację Europy pod egidą Francji, Anglii i Holandii. Z kolei w Głosie wolnym, wolność ubezpieczającym, wydanym w 1749 r. i antydatowanym na rok 1733, przedstawił projekt reform społecznych i ustrojowych Rzeczypospolitej, zakładający zniesienie liberum veto i wzmocnienie pozycji władcy. Autorstwo tego dzieła jest kwestią dyskusyjną. Niektórzy badacze twierdzą, że traktat powstał w otoczeniu Leszczyńskiego, lecz napisał go litewski szlachcic Mateusz Białłozor. Wyłożonych tu poglądów były król nie wahał się jednak firmować swoim nazwiskiem.
Słownik
(z łac. electio – wybór) wybór władcy za zgodą społeczeństwa lub jego części; w Polsce od czasów Władysława Jagiełły; po wymarciu dynastii Jagiellonów ustanowiono wolną elekcję
(z łac. elector – wyborca) książęta Rzeszy uprawnieni do udziału w wyborze cesarza
(z łac. confoederatio – związek, przymierze) to w najogólniejszym sensie związek zawierany dla osiągnięcia celów politycznych lub zmian prawnych; konfederacja generalna w Rzeczypospolitej była związkiem skupiającym większą część szlachty, zawiązywanym w wyjątkowych sytuacjach, takich jak bezkrólewie lub kryzys państwowy; zwoływana np. przeciwko królowi, ale ten mógł do niej również przystąpić; w organach konfederacji decyzje podejmowano większością głosów
rzemiosło; wytwarzanie płótna - tkaniny z włókien lnu, konopii, juty i bawełny
( z łac. res publica – republika) w okresie panowania Augusta III opozycyjne wobec króla i Familii stronnictwo polityczne, opowiadające się za zniesieniem władzy królewskiej i wzmocnieniem federalnego ustroju Rzeczypospolitej; przywódcami stronnictwa byli Jan Klemens Branicki, Franciszek Salezy Potocki i Karol Radziwiłł
sejm jednodniowy obradujący 1 lutego 1717 r. w Warszawie; podczas sejmu przyjęto narzucony przez Rosję traktat oraz przeprowadzono ograniczone reformy ustrojowe; nazwany niemym, ponieważ posłowie nie zostali dopuszczeni do głosu
(z łac. successio – następstwo, kolejność) w państwach o ustroju monarchicznym przekazywanie tronu następcy zgodnie z zasadami dziedziczenia tronu lub zgodnie z umową prawną w przypadku zgonu poprzedniego władcy albo jego abdykacji
(z łac. supremus – najwyższy) zwierzchnictwo, przewaga nad czymś lub nad kimś
związek dwóch lub więcej państw połączonych wyłącznie osobą monarchy, z zachowaniem odrębności w innych dziedzinach
nazwa organów reprezentujących stany
(z łac. subventio – pomoc) przekazywana bezzwrotnie – przez państwo, organizację, mecenasa itp. – kwota pieniężna, która ma pomóc w realizowaniu przez daną jednostkę albo grupę działań w interesie społecznym; także bezzwrotna pomoc finansowa
Słowa kluczowe
August II Mocny, konfederacja tarnogrodzka, sejm niemy, Stanisław Leszczyński, elekcja, August III, wojna o sukcesję polską, czasy saskie, Rzeczpospolita w XVIII w.
Bibliografia
J. Staszewski, Jak Polskę przemienić w kraj kwitnący. Szkice i studia z czasów saskich, Olsztyn 1997.
Rzeczpospolita wielu narodów i jej tradycje. Materiały z konferencji „Trzysta lat od początku unii polsko‑saskiej. Rzeczpospolita wielu narodów i jej tradycje”, red. A.K. Link‑Lenczowski, M. Markiewicz, Kraków 1999.
E. Cieślak, Stanisław Leszczyński, Wrocław 1994.
J. Staszewski, August II Mocny, Wrocław 1998.
J. Staszewski, August III Sas, Wrocław 1989.
Wielka historia Polski, t. 1–10, Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.