Józef Zachariasz Bem (1794–1850) był generałem, artylerzystą i doskonałym strategiem, a także pisarzem i poliglotą. Ze względu na swoje osiągnięcia jest uważany za bohatera także na Węgrzech i w Turcji. Brał bowiem udział w wojnach napoleońskich (1812‑1813), powstaniu listopadowym, nieformalnie dowodził obroną Wiednia podczas Wiosny Ludów (1848), zasłużył się także w powstaniu węgierskim (1848). W 1850 r. w Aleppo, jako dowódca oddziałów tureckich, stłumił powstanie Arabów przeciw chrześcijanom. Dzięki tym zasługom stał się legendą już za życia. Na jego cześć układano utwory literackie i pieśni, stawiano mu pomniki.
R1FJFO7NlGWeq
Obraz przedstawia piaszczystą drogę, na której stoi odział konnicy polskiej. Na czele oddziału mężczyzna w płaszczu i kapeluszu na głowie, siedzący na karym koniu. Przed nim stojący żołnierz. W tle znajdują się wozy zaprzężone w konie. Unosi się tuman kurzu.
Bem w Siedmiogrodzie fragment panoramy namalowanej przez Jana Stykę w 1897 roku
Źródło: domena publiczna.
Działalność pisarska Józefa Bema dotyczyła rozpraw historycznych oraz politycznych. Generał był poliglotą, z łatwością uczył się języków obcych i publikował w trzech językach: ojczystym oraz w niemieckim i francuskim. Napisał m.in. rozprawę zawierającą ocenę powstania listopadowego (O powstaniu narodowym w Polsce).
Józef Bem miał również spory wkład w modernizację polskiej armii, prowadził badania pirotechniczne i przyczynił się do utworzenia w Wojsku Polskim oddziałów broni rakietowej. W 1829 r. ukazał się podręcznik jego autorstwa dotyczący obsługi silników parowych.
Generał Józef Bem zmarł 10 grudnia 1850 r. w wyniku zakażenia malarią. Został pochowany na muzułmańskim cmentarzu w Aleppo. Jego prochy sprowadzono do Polski dopiero w 1929 roku. Obecnie znajdują się one w Mauzoleum w Tarnowie.
R1FtvH4kQ1maa
Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna stoi. Podpierając lewy bok ręką. Ubrany jest w wojskowy mundur ze stójką i płaszcz. Na piersi ma przypięty duży order w kształcie gwiazdy. Trzyma w prawej dłoni małą lunetę. Za plecami mężczyzny znajduje się armata. Podpis pod zdjęciem Bem J. armata.
Józef Bem w powstaniu 1848 roku udekorowany węgierskimi odznaczeniami
Źródło: domena publiczna.
Józef Bem w utworze Norwida
W 1851 roku Cyprian Kamil Norwid napisał wiersz poświęcony Józefowi Bemowi. Mottem utworu uczynił słowa przysięgi kartagińskiego wodza Hannibala: Iusiurandum patri datum usque ad hanc diem ita servavi (przysięgi złożonej ojcu aż po dziś dzień tak dotrzymałem). Wiersz jest hołdem oddanym generałowi, przy czym poeta przekształcił historię Józefa Bema, mitologizującmitologizacjamitologizując jego postać. Utwór został napisany polskim heksametrempolski heksametrpolskim heksametrem o 15 zgłoskach i nosi cechy rapsodurapsodrapsodu.
Cyprian Kamil NorwidBema pamięci żałobny rapsod
Rw1weIzRCvGJ2
Nagranie dźwiękowe Cyprian Kamil Norwid, Bema pamięci żałobny rapsod.
Nagranie dźwiękowe Cyprian Kamil Norwid, Bema pamięci żałobny rapsod.
Nagranie dźwiękowe Cyprian Kamil Norwid, Bema pamięci żałobny rapsod.
...Iusiurandum patri datum usque ad hanc‑diem ita servavi... Annibal
I Czemu, Cieniu, odjeżdżasz, ręce złamawszy na pancerz, Przy pochodniach, co skrami grają około twych kolan? – Miecz wawrzynem zielony i gromnic płakaniem dziś polan; Rwie się sokół i koń twój podrywa stopę jak tancerz. – Wieją, wieją proporce i zawiewają na siebie, Jak namioty ruchome wojsk koczujących po niebie. Trąby długie we łkaniu aż się zanoszą i znaki Pokłaniają się z góry opuszczonymi skrzydłami Jak włóczniami przebite smoki, jaszczury i ptaki... Jako wiele pomysłów, któreś dościgał włóczniami...
II Idą panny żałobne: jedne, podnosząc ramiona Ze snopami wonnymi, które wiatr w górze rozrywa, Drugie, w konchy zbierając łzę, co się z twarzy odrywa, Inne, drogi szukając, choć przed wiekami zrobiona... Inne, tłukąc o ziemię wielkie gliniane naczynia, Czego klekot w pękaniu jeszcze smętności przyczynia.
III Chłopcy biją w topory pobłękitniałe od nieba, W tarcze rude od świateł biją pachołki służebne; Przeogromna chorągiew, co się wśród dymów koleba, Włóczni ostrzem o łuki, rzekłbyś, oparta pod‑niebne...
IV Wchodzą w wąwóz i toną... wychodzą w światło księżyca I czernieją na niebie, a blask ich zimny omusnął, I po ostrzach, jak gwiazda spaść nie mogąca, przeświéca, Chorał ucichł był nagle i znów jak fala wyplusnął...
V Dalej – dalej – aż kiedyś stoczyć się przyjdzie do grobu I czeluście zobaczym czarne, co czyha za drogą, Które aby przesadzić, Ludzkość nie znajdzie sposobu, Włócznią twego rumaka zeprzem jak starą ostrogą...
VI I powleczem korowód, smęcąc ujęte snem grody, W bramy bijąc urnami, gwizdając w szczerby toporów, Aż się mury Jerycha porozwalają jak kłody, Serca zmdlałe ocucą - pleśń z oczu zgarną narody...
bema Źródło: Cyprian Kamil Norwid, Bema pamięci żałobny rapsod.
Krzysztof TrybuśPogrzeb generała Bema
Norwid wiedział o tym, że zmarły na malarię (...) Józef Bem nie miał pogrzebu żołnierza. Bem umarł jako wyznawca Mahometa (na islam przeszedł, walcząc w oddziałach armii tureckiej), dlatego też pochowano go na mahometańskim cmentarzu. Asystę tworzyło kilka tureckich batalionów, bez broni, nie oddano nawet salwy honorowej. Poświęcając Bemowi swój poemat Bema pamięci żałobny rapsod, dokonał Norwid literackiego przekształcenia zdarzeń – skromny pogrzeb tułącza przemienił w swym utworze w misterium pogrzebowe rycerza.
(...)
Bema pamięci żałobny rapsod należy do kręgu poezji funeralnej. W literaturze romantycznej ma swe pierwowzory, by wspomnieć Śmierć pułkownika czy Pogrzeb kapitana Meyznera, w twórczości samego Norwida zaś – kontynuacje: Na zgon śp. Jana Gajewskiego..., Na zgon śp. Józefa Z., oficera Wielkiej Armii... Wizja pogrzebu Bema przypomina staropolskie pogrzeby rycerskie. Nie jest całkiem jasne, jak należy wyobrażać sobie postać rycerza w strofie pierwszej. Czy jest on niesiony na marach w pozycji leżącej, czy też jedzie siedząc na koniu? W tym drugim wypadku chodziłoby o ważny element z dawnych obyczajów grzebalnych. Na pogrzebach rycerskich często występował sobowtór zmarłego rycerza, konno odprowadzający trumnę do grobu. Poeta posługuje się dawną symboliką nocy i drogi. Posuwający się w ciemnościach korowód nabiera uniwersalnego znaczenia zmagającej się ze Złem ludzkości. Metaforyka utowru podkreśla atmosferę zwolnienia, niemożności rozwiązań nagłych: jednostajny tok wiersza, ptaki „przebite włóczniami”, gwiazda „spaść nie mogąca”, wsteczny szyk wyrazów w tytule.
tryb Źródło: Krzysztof Trybuś, Pogrzeb generała Bema, [w:] Glosariusz od starożytności do pozytywizmu, red. T. Patrzałek, Wrocław–Warszawa–Kraków 1992, s. 225–226.
Słownik
mitologizacja
mitologizacja
(ze stgr. mythos: „mit”) przekształcanie czegoś w mit lub w legendę, tworzenie mitów wokół kogoś lub czegoś
polski heksametr
polski heksametr
(z gr. heks: „sześć”) stylizowana na wczesnym metrum poezji europejskiej polska miara wierszowa, zastępująca oryginalnie występujące długie i krótkie samogłoski specyficznym układem akcentów
rapsod
rapsod
(z gr. rhapsoidos) podniosły utwór o charakterze patetycznym, opiewający bohaterskie czyny lub doniosłe wydarzenia historyczne
