O autorze

RQSxuuMuomXm51
Gustaw Herling-Grudziński
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Gustaw Herling‑Grudziński (1919–2000) – pisarz, eseista i krytyk literacki. W czasie
II wojny światowej więzień sowieckiego łagru w Jercewie, a po uwolnieniu – żołnierz armii gen. Władysława Andersa. Po zakończeniu wojny pozostał na emigracji, najpierw we Włoszech, następnie w Wielkiej Brytanii i Niemczech Zachodnich. W 1955 roku osiedlił się na stałe we Włoszech. Swoje doświadczenia wojenne opisał w Innym świecie (1951), w opowiadaniach oraz w dziennikach wydawanych od 1973 roku pt. Dziennik pisany nocą.

Cechy gatunkowe opowiadań Gustawa Herlinga‑Grudzińskiego

RIbFze5nfW0oa
Giovanni Battista Piranesi (1720–1778), Więzienie XIV z cyklu: Więzienia z wyobraźni, 1750–1753. Narrator Wieży, cytując Aldousa Huxleya, mówi o konstrukcjach z cyklu Więzienia, że wyrażają „doskonałą bezcelowość”: „schody nie prowadzą donikąd, stropy nie podpierają niczego”.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Opowiadanie to najważniejszy obok powieści gatunek epicki w literaturze nowożytnej. Definiowane jest ono jako

Janusz Sławiński, Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska Słownik terminów literackich

[...] utwór prozaiczny niewielkich rozmiarów o prostej, zazwyczaj jednowątkowej fabule, bliski noweli ze względu na wielkość i ciążenie przebiegu zdarzeniowego ku wyraźnie akcentowanemu zakończeniu, ale różniący się od niej daleko posuniętą swobodą kompozycyjną, epizodycznością fabuły, obecnością dygresjidygresjadygresji, partii opisowych i refleksyjnych, a często także eksponowaniem osoby narratora i okoliczności towarzyszących narracji.

C1 Źródło: Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Słownik terminów literackich, Wrocław 1989, s. 329: Opowiadanie.
R1Q0UbmJeD4qT1
Autor nieznany, Bogacz i Łazarz
Źródło: Wellcome Collection, dostępny w internecie: Wellcome Collection, licencja: CC BY 4.0.

Gustaw Herling‑Grudziński w swojej twórczości prozatorskiej wypracował charakterystyczną formułę tego gatunku, którą określił jako „ideał kroniki przetykanej niekiedy opowiadaniami”Indeks górny 111 Indeks górny koniec. Rozszerzenie norm gatunkowych opowiadania wynika
ze sposobu postrzegania przez pisarza zadań literatury. W jego przekonaniu fikcja literacka pełni rolę służebną względem prawdy historycznej, a literatura powinna być ściśle związana z rzeczywistością i stanowić narzędzie jej poznawania.

1

Mam po prostu (oczywiście tylko w moim pisarstwie) niechętny stosunek do czysto fabularnych wątków; zawsze w jakiś sposób staram się je wbudować, czy to w rzeczywiste wypadki dziejące się współcześnie, czy w kroniki historyczne. Jestem zapalonym czytelnikiem starych kronik, znajduję w nich często epizody, które sam potem rozbudowuję w opowiadania, prawie zawsze w „zaczepieniu” o pewne aktualne wydarzenia historyczne.

C2Cytat za: Zdzisław Kudelski, Między wyrzeczeniem a wieloznacznością (O „Wieży” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego), w: Etos i artyzm. Rzecz o Herlingu-Grudzińskim, red. S. Wysłouch, R. K. Przybylski, Poznań 1991, s. 14.

Realizację zamysłu łączenia fikcji literackiej z prawdą historyczną oraz przeszłości z teraźniejszością umożliwiają takie cechy opowiadań Herlinga‑Grudzińskiego, jak:

R1GqhC3izpRhQ
Synkretyzm gatunkowy Pisarz włącza do swoich opowiadań elementy takich gatunków, jak autobiografia, kronika, reportaż i esej. Elementy fikcjonalne splatają się z narracją kronikarską, rejestrującą rzeczywiste wydarzenia polityczne i kulturalne, oraz z partiami eseistycznymi, w których pisarz rozwija refleksję filozoficzną. Ograniczenie roli fikcji literackiej na rzecz prawdy historycznej powoduje, że jego opowiadania sytuują się na pograniczu literatury pięknej oraz publicystyki i literatury faktu., Autobiografizm W opowiadaniach Herlinga-Grudzińskiego dominuje narracja pamiętnikarska, a narrator jest porte-parole autora. Zabiegi te widoczne są w Wieży, w której punktem wyjścia fabuły jest epizod z wojennej biografii pisarza. Herling-Grudziński po zwolnieniu w styczniu 1942 roku z łagru w Jercewie dołączył do oddziałów 2. Korpusu Polskiego generała Władysława Andersa i przeszedł wraz z nią szlak bojowy ze Związku Radzieckiego przez Irak, Palestynę, Egipt do Włoch. Jako radiotelegrafista w 3. Karpackim Pułku Artylerii Lekkiej brał udział w kampanii włoskiej i w bitwie o Monte Cassino. We Włoszech pozostał do zakończenia II wojny światowej., Intertekstualność W narrację opowiadań Herlinga-Grudzińskiego wplecione są liczne odwołania do tekstów kultury: literatury pięknej, malarstwa, opracowań naukowych, publicystyki, co zbliża teksty autora do formy gatunkowej eseju. W Wieży główne nawiązanie intertekstualne do opowiadania François-Xaviera de Maistre’a Trędowaty z miasta Aosta pozwala na rozwinięcie refleksji nad uniwersalnymi problemami granic ludzkiej wytrzymałości na cierpienie i możliwości mierzenia się z samotnością., Swobodna kompozycja Opowiadania Herlinga-Grudzińskiego odznaczają się fragmentarycznością akcji. Wydarzenia są prezentowane nie w porządku chronologicznym, ale zgodnie z biegiem myśli i skojarzeń narratora. Cechą charakterystyczną kompozycji jest również dygresyjność – akcja przeplata się z rozbudowanymi komentarzami narratora o charakterze filozoficznym. Ponadto w Wieży zastosowana została kompozycja szkatułkowa. Oznacza to, że fabuła opowiadania jest dwupoziomowa; na pierwszej płaszczyźnie fabularnej narrator opisuje własne doświadczenia z czasu urlopu w okolicach Mucrone oraz dzieje właściciela domu, w którym spędzał urlop, na drugiej zaś – dzieje trędowatego z Aosty opisane w opowiadaniu de Maistre’a.

Słownik

dygresja
dygresja

(łac. digressio – wtrącenie) wypowiedź narratora odchodząca tematycznie od prezentowanej przez niego akcji

esej
esej

(fr. essay – próba) gatunek synkretyczny, łączący cechy literatury pięknej, tekstu naukowego i publicystycznego; tematem eseju może być zagadnienie filozoficzne, zjawisko kulturowe, społeczne bądź polityczne, które autor analizuje, eksponując swoje subiektywne stanowisko i konfrontując je z poglądami prezentowanymi w innych tekstach; refleksja eseistyczna rozwijana jest na zasadzie swobodnych skojarzeń, bez przywiązywania wagi do reguł argumentacyjnych obowiązujących w wywodzie naukowym

narracja kronikarska
narracja kronikarska

typ narracji pierwszo- lub trzecioosobowej, w której narrator opisuje wydarzenia, których był uczestnikiem lub świadkiem, kładąc nacisk na dokładność i bezstronność opisu

narracja pamiętnikarska
narracja pamiętnikarska

typ narracji pierwszoosobowej, w której narrator ujawnia się i opowiada o wydarzeniach, których był uczestnikiem lub świadkiem, eksponując osobiste doświadczenia i własny punkt widzenia

nawiązanie intertekstualne
nawiązanie intertekstualne

celowe nawiązanie w jednym tekście kultury do innego tekstu, przybierające formę m.in. cytatu, kryptocytatu, aluzji, parafrazy, parodii, służące podkreśleniu związku podejmowanej przez autora problematyki z wcześniejszą tradycją artystyczną i uniwersalności tej problematyki

porte‑parole
porte‑parole

(fr., rzecznik, osoba mówiąca w czyimś imieniu) w utworze literackim instancja nadawcza (narrator, bohater, podmiot liryczny) wyrażająca poglądy autora

synkretyzm gatunkowy
synkretyzm gatunkowy

(gr. synkrētismós – połączenie) – połączenie w jednym utworze różnych gatunków literackich, np. włączenie do opowiadania elementów reportażu i eseju