Odrodzenie piechoty w XV w.

Na przemiany w wojskowości epoki odrodzenia ogromy wpływ wywarł trwający w Europie Zachodniej od XV w. rozwój gospodarczy i społeczny. Wraz ze wzrostem znaczenia i zamożności miast rosła rola pospolitego ruszenia miast. Główną formację wojsk miejskich stanowiła piechota. Z czasem miejskie milicje były zastępowane wojskami najemnymi, przewyższającymi je uzbrojeniem, wyszkoleniem i organizacją.

RpyF1qKHlzJzL

Na rycinie widać bitwę szwajcarskich halabardników i pikinierów z końca 15 i 16 wieku. Halabardnicy i pikinierzy to formacje wojsk piechoty wyposażone w halabardy i piki: rodzaje długich około 5 metrowych drzewców. W centrum kłębiący się tłum walczących ze sobą żołnierzy. Kompozycje obrazu dopełniają trzymane w rękach przez walczących, długie halabardy i piki ustawione pionowo w górę.

Jeszcze w XV w. wykształcił się nowy typ piechoty, najwcześniej w Szwajcarii. Uzbrojeni w piki i halabardyhalabardahalabardy piechurzy ustawiali się do walki w zwartym, głębokim szyku: szwajcarska bataliabataliabatalia liczyła 10 tys. żołnierzy ustawionych w kwadracie liczącym 100 szeregów po 100 piechurów w każdym. Cała formacja występowała do walki w trzech rzutach: pierwszy stanowiła awangarda, czyli straż przednia, drugim były siły główne, stanowiące najważniejszą masę uderzeniową, a trzecim – ariergarda, która była odwodem armii. Tak uszykowana piechota szwajcarska dążyła do szybkiego rozstrzygnięcia gwałtownym atakiem na broń białą i drzewcową, a jej dodatkowym walorem była zdolność do wzajemnego wspierania się przez poszczególne batalie.

R1RscFSg361ai

Zdjęcie przedstawia czarno-biały miedzioryt, na którym frontalnie do widza stoi pięciu mężczyzn, żołnierzy piechoty. Ubrani są w fantazyjne stroje z bufiastymi rękawami. Każdy ma na głowie kapelusz z piórem. Dwóch z nich gra na instrumentach, drugi z lewej na flecie poprzecznym, a trzeci z lewej na bębnie. Z tyłu, za nimi łasi się kot.

Drugim rodzajem nowego typu piechoty byli niemieccy lancknechcilancknechcilancknechci, którzy pojawili się na przełomie XV i XVI wieku. Była to piechota najemna, walcząca podobnie jak szwajcarzy w zwartym, głębokim szyku. Głównym uzbrojeniem lancknechtów były piki, ale część żołnierzy walczyła ciężkimi, dwuręcznymi mieczami. Zwarte, głębokie, najeżone pikamipikapikami kolumny piechoty szwajcarskiej i lancknechtów okazały się skuteczną zaporą dla kawalerii rycerskiej i coraz częściej to one przesądzały o wyniku bitew.

Wpływ broni palnej na taktykę piechoty

Taktyka głębokich czworoboków piechoty osiągnęła swój pełny rozwój w XVI wieku. Szwajcarzy i lancknechci odgrywali decydującą rolę podczas wojen włoskich. Na dalszy rozwój tej taktyki wpłynęły w zmiany w uzbrojeniu. Piki stopniowo ulegały wydłużeniu i osiągnęły długość 5 m, co miało ułatwić walkę z podobnie uzbrojoną piechotą nieprzyjaciela. Jednak najbardziej rewolucyjne zmiany przyniosła indywidualna broń palna. Używane w średniowieczu ciężkie i nieporęczne hakownice zostały zastąpione najpierw arkebuzamiarkebuzarkebuzami, a później muszkietamimuszkietmuszkietami. Jeszcze w pierwszej połowie XVI w. ulepszono mechanizm odpalania ładunku prochowego – nieporęczny i zawodny zamek lontowy został zastąpiony zamkiem kołowym.

RiqR0atnSKdqq

Rysunek przedstawia w uzbrojenie pikinierów i muszkieterów. W czterech poziomych rzędach widzimy dwadzieścia osiem postaci. Po siedem postaci w rzędzie. Każda z nich trzyma w rękach pikę, lub dwie w różnym ułożeniu.

Wyposażenie piechoty w udoskonaloną broń palną spowodowało zmiany w sposobie szykowania jej do walki. Polegały one na łączeniu pikinierów i muszkieterów. W ciągu XVI w. wykształciły się w Europie nowoczesne rodzaje ugrupowań bojowych, które różniły się wariantami łączenia pikinierów z muszkieterami. W pierwszej połowie stulecia największe sukcesy odnosiło ugrupowanie hiszpańskie – tzw. brygada hiszpańska. Tworzyły ją zwarte czworoboki piechoty, zwane terciosterciotercios. Rdzeń każdego tercio składał się 1600 pikinierów i mieczowników, którzy zajmowali miejsce w środku szyku, oraz 900 strzelców rozmieszczonych dookoła nich na głębokość 5 szeregów. Dodatkowych 200 strzelców zajmowało stanowiska na rogach tercio, uszykowanych w tzw. rękawy – po 50 w każdym. Ponadto 500 muszkieterów walczyło w rozproszeniu przed szykiem. Poszczególne tercios brygady hiszpańskiej ustawiano w szachownicę w trzech rzutach. Hiszpanie po raz pierwszy na dużą skalę wykorzystali muszkieterów w bitwie pod Pawią w 1525 roku. Zwycięstwo w tej bitwie otwierało ponadstuletni okres dominacji piechoty hiszpańskiej na polach bitewnych w Europie Zachodniej.

Nowe formacje kawalerii

Przełomowe zmiany w kawalerii zaszły dopiero w końcu XVI wieku. Maurycy Orański, reformując armię niderlandzką, utworzył tzw. rajtarięrajtarzyrajtarię. Rajtarzy najczęściej byli uzbrojeni w dwa pistolety oraz rapier. W walce stosowała taktykę zwaną karakolem. Polegała ona na tym, że kolejne szeregi rajtarów podjeżdżały przed czoło szyku nieprzyjacielskiego i z bliskiej odległości oddawały strzał, a następnie wycofywały się na koniec szyku, ustępując miejsca drugiemu szeregowi, który całą operację powtarzał. Natomiast we Francji powstała tzw. dragoniadragoniadragonia. Dragoni zwykle walczyli w szyku pieszym, a konie wykorzystywali tylko do szybszego przemieszczania się. Na typowe uzbrojenie dragona składały się muszkiet i szabla.

Rozwój artylerii i fortyfikacji

R1TophkghOHCg1

Rysunek przedstawia murowaną budowlę fortyfikacyjną w kształcie podkowy. Baszta wysunięta jest przed mur obronny, znajdują się na niej stanowiska ogniowe artylerii, które pozwalały na obronę wzdłuż fosy.

Szerokie zastosowanie artylerii stało się możliwe dzięki zastosowaniu na przełomie XV i XVI w. lżejszych armat, które umieszczano na lawetach zaopatrzonych w koła. Dzięki temu nie tylko łatwiej było transportować działa na pole bitwy, ale również manewrować nimi – choć w bardzo ograniczonym stopniu – podczas bitwy. Zasięg ognia wzrósł do 1 km, zwiększyła się także, w stosunku do możliwości dział XV‑wiecznych, częstotliwość oddawanych strzałów i wynosiła 10–12 dzienne.

Masowe użycie artylerii prochowej podczas oblężeń twierdz spowodowało, że typowe fortyfikacje średniowieczne, składające się z wysokich baszt i murów, stały się zupełnie bezużyteczne, były bowiem niewystarczająco odporne na ogień artyleryjski i ulegały zniszczeniu po stosunkowo niedługim ostrzale. Zaczęły się więc pojawiać  tzw. fortyfikacje bastionowe, w których dawne mury obronne zostały zastąpione wałami ziemnymi, a baszty – wysuniętymi do przodu bastejamibastejabastejami, na których znajdowały się stanowiska artyleryjskie. Były one niższe od baszt, ale za to obszerniejsze, a w środku wypełnione ubitą ziemią, co czyniło je znacznie bardziej odpornymi na ogień artylerii nieprzyjacielskiej.

W rozwoju nowożytnych fortyfikacji dużą rolę odegrał jeden z najwybitniejszych artystów tego czasu Albrecht Dürer, który w traktacie Niektóre pouczenia o umacnianiu miast, zamków i osiedli zawarł swoje koncepcje na temat fortyfikacji oraz miast i machin wojennych. W pierwszej połowie XVI w. powstał tzw. system starowłoski fortyfikacji bastionowej, charakteryzował się niewielkimi bastionami i długimi kurtynamikurtynakurtynami. W drugiej połowie XVI w. powstały fortyfikacje staroholenderskie. Holendrzy całkowicie zrezygnowali z murów ceglanych, zastępując je budowlami z ziemi i drzewa oraz wykorzystując na szeroką skalę przeszkody wodne.

Słownik

Słowa kluczowe

pikinierzy, lancknechci, arkebuz, muszkiet, tercio, szyk hiszpański, Europa w XVI–XVII w.

Bibliografia

S. Grzybowski, Wielka Historia Świata, t. 6, Narodziny świata nowożytnego 1453–1605, Warszawa 2005.

K. Mikulski, J. Wijaczka, Historia powszechna. Wiek XVI–XVIII, Warszawa 2012.

G. Parker, Historia sztuki wojennej. Od starożytności do czasów współczesnych, tłum. A. Czarnocki, Warszawa 2008.

M. Plewczyński, Daj nam, Boże, sto lat wojny i ani jednej bitwy. Dzieje niemieckich lancknechtów 1477–1559, Warszawa 1997.

L. Ratajczak, Historia wojskowości, Warszawa 1980.

J. Sikorski, Zarys historii wojskowości powszechnej do końca XIX w., Warszawa 1975.

Z. Wójcik, Historia powszechna. Wiek XVI–XVII, wyd. 12, Warszawa 2012.

A. Wyczański, Historia powszechna. Wiek XVI, Warszawa 1987.