Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Do płazińców należą trzy gromady. Pierwszą tworzą wolno żyjące wirki (Turbellaria) zasiedlające głównie środowiska wodne. Pozostałe dwie gromady to przywry (Trematoda) i tasiemce (Cestoda), które są pasożytami zwierząt.

Trzydzieści sześć gatunków przywr zostało opisanych jako pasożytnicze u ludzi.

Człowiek może zarazić się sześcioma gatunkami z gromady tasiemców: tasiemcem bąblowcowym (Echinococcus granulosus), tasiemcem karłowatym (Hymenolepis nana), tasiemcem nieuzbrojonym (Taenia saginata), tasiemcem uzbrojonym (Taenia solium) oraz tasiemcem psim (Dipylidium caninum). Co roku w Polsce zdarza się ok. 200 przypadków zakażenia tasiemcami. Do zarażenia u człowieka dochodzi najczęściej w wyniku zjedzenia surowego lub niedogotowanego zarażonego mięsa, nieumytych owoców i warzyw, a także przez kontakty z chorymi zwierzętami.

Więcej o płazińcach w e‑materiale Środowisko życia, budowa i czynności życiowe płazińców.

bg‑blue

Przystosowania płazińców do pasożytnictwa

Tasiemce i przywry najczęściej żyją w jelitach i przewodach żółciowych człowieka. Niektóre ich formy mogą też osiąść w innych organach: płucach, mózgu i gałkach ocznych. Chociaż wewnątrz organizmu żywicielażywicielżywiciela funkcjonuje szereg barier obronnych, np. kwaśne środowisko w żołądku, pasożyty wykształciły szereg przystosowań, aby przeżyć, rozmnażać się i zarażać kolejnych gospodarzy. Stadia rozwojowe pasożytów znajdujące się poza organizmem żywiciela wytworzyły adaptacje umożliwiające im dotarcie do właściwego gospodarza.

Przystosowania do pasożytniczego trybu życia płazińców obejmują:

  1. wytworzenie zabezpieczeń przed usunięciem z ciała gospodarza;

  2. ochronę przed strawieniem;

  3. sposób oddychania wewnątrz innych organizmów;

  4. odbieranie ograniczonych, ale specyficznych bodźców;

  5. zdobywanie i pobieranie pokarmu;

  6. rozmnażanie się i przemieszczanie.

Ważne!

GlikokaliksglikokaliksGlikokaliks to warstwa otaczająca większość komórek eukariotycznych. Utworzony jest m.in. przez boczne łańcuchy polisacharydowe białek i lipidów budujących błony komórkowe. Jego funkcją jest oddzielanie sąsiadujących komórek i ich ochrona przed uszkodzeniami mechanicznymi i chemicznymi. Skład i grubość glikokaliksu są odmienne u różnych komórek, co umożliwia ich identyfikację przez komórki układu odpornościowego. Bardzo dobrze chłonie wodę, co nadaje powierzchni komórki pewnej śliskości. U płazińców glikokaliks ma duże znaczenie w obronie przed destrukcyjnym działaniem enzymów trawiennych gospodarza.

Więcej informacji znajdziesz w e‑materiale pt. Budowa i funkcje błon biologicznych.

bg‑cyan

Przystosowania tasiemców do pasożytnictwa

1
Budowa ciała

Tasiemce mają spłaszczone grzbietobrzusznie, taśmowate ciało, dostosowane do miejsca ich występowania, zwykle złożone z członów. Poszczególne człony mogą się odrywać, a w ich miejsce odrastają nowe. Ciało płazińców nie jest ubarwione, ponieważ we wnętrzu ciała żywiciela kolor nie pełni żadnej funkcji, np. maskującej albo odstraszającej.

R1dACgacx29i5
Morfologia tasiemca uzbrojonego (Taenia solium).
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Jako endopasożyty tasiemce mają bardzo uproszczoną budowę anatomiczną. Naskórek osłonięty jest syncytiowymsyncytiumsyncytiowym oskórkiem, który zapewnia odporność na działanie enzymów trawiennych gospodarza, a jednocześnie jest przepuszczalny dla substancji odżywczych. Na jego powierzchni znajduje się glikokaliks. U niektórych tasiemców naskórek nie wytwarza oskórka, a jedynie mikrotrychymikrotrychymikrotrychy, które zwiększają powierzchnię wchłaniania pokarmu.

Narządy czepne

Narządy czepne u tasiemców umieszczone są na ich główkach. Zmniejszają one prawdopodobieństwo usunięcia pasożyta przez gospodarza z jelita. Wyróżnia się:

  • przyssawki właściwe;

  • bruzdy przyssawkowe;

  • bruzdy przylgowe.

Na krótkim ryjku osadzone są haki, które tworzą jeden lub więcej wieńców.

RPhfPzwKv8RBI1
Wybierz jedno nowe słowo poznane podczas dzisiejszej lekcji i ułóż z nim zdanie.
Źródło: 커뷰, Banchob Sripa, Rjgalindo, wikipedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.
Ruch

U form dorosłych nastąpiła całkowita utrata narządów ruchu, rzęski występują wyłącznie u form larwalnych.

Układ pokarmowy

Tasiemce nie mają układu pokarmowego. Odżywiają się, wchłaniając pokarm całą powierzchnią ciała. Pożywieniem jest strawiony pokarm żywiciela.

Układ oddechowy

Oddychanie jest beztlenowe, tzn. dokonuje się poprzez fermentację niektórych związków organicznych (np. glikogenu) zawartych w parenchymie.

Układ nerwowy

Układ nerwowy tasiemców jest uwsteczniony, złożony z parzystego zwoju głowowego i dwóch pni biegnących przez całe ciało. Narządy zmysłów są zredukowane. Funkcję narządów zmysłów pełnią zakończenia czuciowe komórek zmysłowych umieszczone w tegumencie.

Układ rozrodczy

U tasiemców występuje obojnactwo i zdolność do samozapłodnienia, co zwiększa sukces rozrodczy, gdyż istnieją niewielkie szanse, że cykl zostanie zamknięty i w związku z tym produkcja olbrzymiej ilości jaj jest konieczna.

Złożone cykle życiowe z żywicielami pośrednimi zwiększają szanse na zarażenie żywiciela ostatecznego.

Charakterystyczną cechą tasiemców jest ciągłe tworzenie nowych członów (proglotydów), które stopniowo dojrzewają. Ciągłe powstawanie nowych członów i ich nierównomierne, stopniowe dojrzewanie zapewniają pasożytowi możliwość nieustannego wytwarzania jaj. W szyjce tasiemca różnicują się nowe, niedojrzałe człony. W członach dojrzałych zlokalizowane są w pełni rozwinięte narządy rozrodcze. W członach macicznych całkowicie wypełnionych macicą znajduje się bardzo duża liczba zapłodnionych jaj – w każdym ok. 100 tys., co zwiększa prawdopodobieństwo dostania się osobników potomnych do ciała żywiciela. Końcowe człony tasiemca odpadają i są wydalane wraz z kałem, dzięki czemu mogą być rozprzestrzeniane w środowisku. Ich miejsce zajmują kolejne człony.

bg‑cyan

Przystosowania przywr do pasożytnictwa

1
Budowa ciała

Przywry dzięki spłaszczeniu grzbietobrzusznemu mogą łatwiej przylegać do tkanek żywiciela. Powierzchnia ich ciała pokryta jest oskórkiem, który stanowi warstwę ochronną.

Narządy czepne

Przywry zaopatrzone są w narządy czepne – najczęściej dwie przyssawki: brzuszną i gębową. Niektóre gatunki mają pomocnicze narządy czepne, którymi są gruczoły wydzielające lepką ciecz.

RdBdk1t1xkIxG
Aparat czepny motyliczki wątrobowej (Dicrocoelium dendriticum) – przyssawki gębowa oraz brzuszna. Mikroskop świetlny, powiększenie 400 ×.
Źródło: Adam Cuerden, Wikimedia Commons, domena publiczna.
Ruch

Przywry nie mają właściwych narządów ruchu, co związane jest z pasożytniczym trybem życia. Larwy zaopatrzone są w rzęski lub wyrostki ogonowe. Ruchy przywr są zwykle powolne i związane z perystaltyką narządów, w których się znajdują, lub – w przypadku pasożytów krwi – ruchem cieczy. W wąskich przewodach, takich jak przewody żółciowe, przy poruszaniu się pomagają łuski pokrywające powłokę ciała, ponieważ zapobiegają one cofaniu się pasożyta.

Układ pokarmowy

Silne spłaszczenie ciała płazińców powoduje największe możliwe zwiększenie powierzchni wchłaniania substancji odżywczych pochodzących ze strawionego pokarmu z jelit żywiciela. Wiąże się to z brakiem układu pokarmowego u niektórych płazińców pasożytniczych i umożliwia wchłanianie substancji całą powierzchnią ciała.

Przywry odżywiają się różnym pokarmem, zależnie od tego, gdzie się osiedlają (krew, limfa, śluz, wewnętrzne płyny, komórki nabłonkowe). Pasożyty te wykształciły różne drogi prowadzące do trawienia wewnątrzjelitowego i pozajelitowego. Mają prosty układ pokarmowy. Zaczyna się on otworem gębowym prowadzącym przez gardziel do przełyku. U niektórych gatunków gardziel nie występuje. Przełyk, krótki lub długi, przechodzi w parzyste, ślepo zakończone, rozgałęzione jelito.

W świetle jelita odbywa się trawienie enzymatyczne pokarmu i wchłanianie do komórek ciała. Jelito przywr zbudowane jest z pojedynczej warstwy komórek nabłonkowych leżących na błonie podstawnej, którą w niektórych miejscach pokrywają włókna mięśniowe okrężne i podłużne. Od strony światła jelita na powierzchni komórek występują blaszki zwiększające powierzchnię sorpcyjną jelita.

Oprócz jelita również powłoki ciała mogą uczestniczyć we wchłanianiu pokarmu.

Niestrawione resztki pożywienia usuwane są przez otwór gębowy.

Układ oddechowy

U przywr występuje oddychanie beztlenowe. Wymiana gazowa zachodzi całą powierzchnią ciała.

Układ nerwowy

Układ nerwowy przywr ma budowę typową dla płazińców – tworzą go dwa zwoje głowowe. Od zwojów odchodzą trzy lub cztery pary pni nerwowych połączone spoidłami poprzecznymi. Najsilniej rozwinięte są pnie brzuszne. Przywry mają bardzo silnie rozwinięty aparat sensoryczny. Liczne zakończenia czuciowe są zróżnicowane. Należą do nich: mechanoreceptory, chemoreceptory, termoreceptory i fotoreceptory. Liczba i różnorodność komórek zmysłowych u pasożytniczych płazińców jest wyraźnie większa niż u wolno żyjących.

Układ rozrodczy

Układ rozrodczy przywr jest obojnaczy i składa się z narządów płciowych męskich i żeńskich. Przywry rzadko są rozdzielnopłciowe.

Układ rozrodczy męski tworzą najczęściej dwa lub liczne jądra. Od każdego z nich odchodzi przewód wyprowadzający. Przewody te łączą się w krótki wspólny nasieniowód, często zakończony pęcherzykiem nasiennym. Końcowym odcinkiem przewodów wyprowadzających jest przewód wytryskowy, który może się wynicowywać, tworząc stały lub czasowy narząd kopulacyjny.

Układ rozrodczy żeński składa się z jajnika, żółtnika, krótkiego jajowodu i macicy. Otwory płciowe: męski i żeński, położone są przeważnie obok siebie albo we wspólnym zagłębieniu o nazwie „przedsionek płciowy”, zwykle w pobliżu przedniego końca ciała.

Nieliczne gatunki przywr, np. przywra krwi, są rozdzielnopłciowe.

Przywry są bardzo płodne. Jedna samica może złożyć ok. 1 mln jaj. Przywry preferują zapłodnienie krzyżowe, choć w przypadku braku partnerów do kopulacji może wystąpić samozapłodnienie. W przypadku samozapłodnienia każdy osobnik może odgrywać rolę samca lub samicy.

bg‑yellow

Choroby człowieka wywoływane przez płazińce

Bąblowica

Bąblowica to zarażenie jajami tasiemca bąblowcowego (Echinococcus granulosus) przez kontakt z chorymi psami, lisami lub po zjedzeniu nieumytych leśnych owoców z jajami tego tasiemca. Choroba powoduje bardzo niebezpieczny dla człowieka zespół powikłań w wielu narządach, np. wątrobie, płucach, mózgu, gałkach ocznych i w kościach.

Fascjoloza

Fascjoloza to schorzenie wywoływane przez motylicę wątrobową (Fasciola hepatica). Zarażenie następuje przez picie nieprzegotowanej wody albo nawykowe branie do ust zerwanych pędów traw i innych roślin, na których mogą się znajdować larwy pasożyta. Fascjoloza powoduje straty pogłowia owiec i bydła, a u człowieka objawia się m.in. zapaleniem wątroby i dróg żółciowych.

Kołowacizna (cenuroza)

Kołowacizna to ciężka choroba niektórych zwierząt (m.in. owiec), spowodowana obecnością larw tasiemca w ich mózgowiu. Stosunkowo rzadko występuje u człowieka, jest efektem zarażenia jajami tasiemca mózgowca (Taenia multiceps) po kontaktach z chorymi psami.

Tenioza

Tenioza to inaczej tasiemczyca – pasożytnicze zakażenie przewodu pokarmowego przez dorosłą formę tasiemca. Do zakażenia dochodzi w wyniku spożywania niezbadanego mięsa wołowego lub wieprzowego z larwami tasiemca (wągramiwągierwągrami). Istnieje wiele gatunków tego pasożyta, w Polsce najczęściej spotyka się tasiemce nieuzbrojone i uzbrojone, rzadziej bruzdogłowca szerokiego.

Cysticerkoza

Cysticerkoza to inaczej wągrzyca. Jest chorobą świń wywołaną postacią larwalną tasiemca uzbrojonego (Taenia solium). U człowieka występuje przypadkowo po spożyciu jaj, z których rozwijają się wągry umiejscawiające się w mięśniach, płucach, mózgu i innych narządach. Choroba może pozostać niewykryta, ale jeśli larwy tasiemców ulokują się w mózgu, nerkach czy rdzeniu kręgowym, prowadzi do kalectwa, a nawet śmierci. Zagrożeniem jest spożywanie nieumytych, zanieczyszczonych jajami owoców czy warzyw.

Schistosomatoza

Schistosomatoza jest ogólnoustrojową chorobą wywołaną przez przywry z rodzaju (Schistosoma), które dostają się do organizmu przez czynne wniknięcie cerkarii przez skórę podczas kąpieli w zanieczyszczonej wodzie.

Do gatunków przywr wywołujących zmiany chorobowe u człowieka należą:

  • Schistosoma haematobium – gatunek występujący w Afryce, na Bliskim i Środkowym Wschodzie, w Indiach oraz na Korsyce (Francja). Powoduje zarażenie układu moczowego.

  • Schistosoma mansoni – gatunek występujący w Afryce, na Bliskim Wschodzie, Karaibach, w Brazylii, Wenezueli oraz Surinamie. Powoduje zakażenie układu pokarmowego.

  • Schistosoma japonicum – występuje w Chinach, Indonezji i Filipinach. Bytuje w układzie pokarmowym.

  • Schistosoma mekongi – obszary występowania tego gatunku to Kambodża i Laos. Wywołuje zarażenie układu pokarmowego.

  • Schistosoma intercalatum – gatunek występuje w Afryce Centralnej i Zachodniej. Zaraża układ pokarmowy.

Słownik

glikokaliks
glikokaliks

otoczka wokół błony komórkowej utworzona z reszt węglowodanowych glikoprotein i glikolipidów oraz z proteoglikanów – złożonych węglowodanów połączonych cząsteczkami białka, o ujemnym ładunku elektrycznym

koracidium
koracidium

urzęsiona, wolno żyjąca pierwsza larwa w rozwoju tasiemców rzędu Pseudophyllidea

mikrotrychy
mikrotrychy

wyspecjalizowane mikrokosmki pokrywające całą powierzchnię ciała tasiemców, zwiększają powierzchnię chłonną

obojnactwo
obojnactwo

u zwierząt występowanie u jednego osobnika zarówno męskich, jak i żeńskich gruczołów rozrodczych (np. u dżdżownic) lub gruczołu obojnaczego produkującego jaja i plemniki (np. u ślimaków)

oskórek
oskórek

wytwór naskórka wielu bezkręgowców, w tym płazińców

plerocerkoid
plerocerkoid

trzecie stadium larwalne w cyklu życiowym niektórych tasiemców z rzędu Pseudophyllidea; rozwija się z procerkoidu w drugim żywicielu pośrednim

procerkoid
procerkoid

drugie stadium larwalne w rozwoju tasiemców z rzędu CaryophyllideaPseudophyllidea; rozwija się w pierwszym żywicielu pośrednim

samozapłodnienie
samozapłodnienie

zapłodnienie komórki jajowej przez plemnik pochodzący z tego samego organizmu

syncytium
syncytium

inaczej zespólnia, rodzaj komórczaka powstałego w wyniku fuzji komórek z równoczesnym zanikiem otaczających je błon komórkowych

tegument
tegument

inaczej neoderma, czynny metabolicznie nabłonek powłokowy ciała przywr i tasiemców, chroniący przed strawieniem

wągier
wągier

postać larwalna tasiemca; występuje w mięśniach lub narządach żywiciela pośredniego; w ciele żywiciela ostatecznego przekształca się w osobnika dorosłego

żywiciel
żywiciel

zwierzę lub roślina (zwana też rośliną żywicielską), w których ciele żyje i z których czerpie pożywienie inny organizm – pasożyt