Nazwą „wieki średnie” objęli całe tysiąclecie po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego (476–1453) przedstawiciele ery nowożytnej, działający w epoce odrodzenia humaniści, krytycznie oceniający ubiegłe wieki, które, według nich, zaprzeczyły dziedzictwu antyku. Na kolejne epoki utrwalili oni pogląd, podważany dopiero w XX w., o zacofaniu i ciemnocie średniowiecza. „Odrodzenie” tradycji starożytnej w XV w. było dla nich krokiem we właściwym kierunku na drodze rozwoju kultury europejskiej.

Tymczasem kultura średniowiecza ani tak radykalnie nie odcinała się od starożytności (kontynuując np. myśl Arystotelesa czy Platona, nawiązując do literatury i architektury zwłaszcza rzymskiej, pielęgnując ówczesny język uniwersalny – łacinę), ani nie była tak jednostronna, jaką chcieli ją widzieć humaniści renesansowi. Charakterystyczny dla niej był uniwersalizm, który opierał się na wspólnym dla warstw wykształconych Europy języku – łacinie – oraz wspólnych ideałach, właściwych religii chrześcijańskiej. Wspólne były również ideały rycerskie, zakładające gotowość służenia swemu panu, obrony granic, a także chrześcijaństwa (wtedy właśnie rozkwitła idea krucjat jako świętych wojen przeciwko niewiernym, powstały zakony rycerskie) oraz dworności wobec kobiet i służenia ze szczególnym oddaniem wybranej damie. Niższe warstwy również skupiały się np. wokół cechów rzemieślniczych, mających określone reguły i zasady funkcjonowania. Ta świecka kultura wykształciła własne wzory osobowe: rycerza, kochanka i władcy. Pod wpływem Kościoła natomiast powstały wzorce świętych – ascetówascezaascetów lub męczenników.

Filozofia

Filozofia średniowieczna była na ogół ściśle związana z religią chrześcijańską. Jej nawiązania do filozofii starożytnej często polegały na poszukiwaniu cech zbieżnych z chrześcijańskim światopoglądem.

ROpiEUNjtoktK1

Obraz przedstawia starszego mężczyznę. Jest on łysiejący. Ma szpakowate, rzadkie włosy. Na jego twarzy znajdują się zmarszczki. Mężczyzna ma szpakowatą, długą brodę i wąsy. Siedzi na złotym, bogato rzeźbionym fotelu. Lewą rękę wspiera na stole i otwartej księdze. W dłoni trzyma gorejące serce. Prawą rękę, z gęsim piórem, wspiera na oparciu fotela. Głowę ma odwróconą tyłem do stołu. Patrzy na światło z napisem Veritas. Za jego plecami stoi pulpit z otwartą księgą. Mężczyzna ubrany jest w białą szatę. Na niej ma założony złoty ornat biskupi. Jest on bogato haftowany w postacie świętych. Na piersiach ma klamrę, a w jej środku twarz Jezusa Chrystusa.

św. Augustyn (354–430) – jeden z najbardziej znanych filozofów chrześcijańskich. Miał bardzo ciekawe życie, odbiegające od stereotypu świętego. Jako młody człowiek prowadził nieuporządkowany tryb życia, długo też i burzliwie poszukiwał drogi duchowego rozwoju ku rozpaczy swej żarliwie wierzącej matki, św. Moniki. Po nawróceniu stworzył własny system filozoficzny, zwany augustynizmem, w którym wspierając się autorytetem Platona, starał się udowodnić istnienie Boga, głosił dualizm świata i człowieka (składających się z elementu duchowego i materialnego, duszy i ciała). Pierwotnie propagował radykalny dualizm dobra i zła, ale później zaczął zwalczać ten pogląd jako heretycki (manicheizm), uznając, że zarówno człowiek jak i świat jest z natury dobry, ponieważ został stworzony przez dobrego Boga. Zło wynika z wolnej woli człowieka: może on wybrać miłość i dobro (Boga) albo brak dobra (zło). Według Augustyna prawdziwe poznanie jest możliwe dzięki intuicji i oświeceniu (iluminacji) pochodzącemu od Stwórcy. To w Nim jest naturalny ludzki początek i kres (niespokojne jest serce moje, dopóki nie spocznie w Tobie – to jedno z najczęściej cytowanych zdań św. Augustyna z jego najbardziej znanego dzieła, będącego rodzajem duchowej autobiografii, a nazwanego przez autora Wyznaniami). Ważnym pojęciem była też dla Augustyna predestynacja, czyli idea przeznaczenia związana z łaską Bożą, koniecznie potrzebną do zbawienia. Jej brak prowadził do pośmiertnego potępienia. Oprócz Wyznań św. Augustyn napisał traktaty filozoficzne O Trójcy i O Państwie Bożym.

RkQCTZJywPtbT1

Rycina przedstawia dojrzałego mężczyznę z tonsurą, ubranego w habit. Nad jego głową roztacza się aureola. Mężczyzna siedzi. Na kolanach trzyma cztery otwarte księgi. Nad nimi roztacza się blask. Po bokach mnicha stoją mężczyźni w długich szatach, jeden z nich trzyma księgę w dłoniach, a u stóp leży trzeci mężczyzna. Za plecami mnicha, nieco powyżej niego, znajduje w tarczy słonecznej Jezus Chrystus wykonujący gest błogosławieństwa. Nieco pod nim klęczą starzy mężczyźni w powłóczystych szatach, którzy notują coś w księgach. Na samym dole obrazu, pod postacią mnicha i leżącego u jego stóp mężczyzny znajduje się papież zasiadający na tronie otoczony księżmi i wiernymi w średniowiecznych strojach. Wszyscy oni notują coś w księgach.

św. Tomasz z Akwinu (Akwinata, 1225–1274) – jeden z najbardziej wpływowych i dyskutowany do dziś filozof średniowiecza. Jego system został nazwany tomizmem i nawiązywał nie do Platona, lecz do Arystotelesa. Zapoczątkował trwający w Kościele przez następne stulecia spór między augustynizmem (pośrednio z Platonem) i tomizmem (pośrednio z Arystotelesem). Tomasz uważał, że podstawą poznania jest nie iluminacja, lecz postrzeżenie zmysłowe, a przedmiotem – nie idee, ale zmysłowo poznawalne byty, które są ściśle zhierarchizowane: od człowieka poprzez anioły do Boga jako Istoty Najwyższej. Swoje poglądy wyłożył w dwu obszernych dziełach: Summie filozoficznej i Summie teologicznej.

Filozofia św. Tomasza wywodzi się z najpopularniejszego w średniowieczu nurtu filozoficznego zwanego scholastyką (główne założenia tego nurtu to: możliwość rozumowego wyjaśniania prawd wiary, zaufanie do autorytetów, ścisłość i logika wykładu).

Sztuka

W sztuce średniowiecza wyróżnia się zasadniczo dwa dominujące style: romański i gotycki. Sztukę wcześniejszego okresu (do XI w.) określa się mianem sztuki przedromańskiej, była ona jednak dość niejednorodna, rozwijając tradycje różnych plemion, później narodów. Do dziś przetrwały głównie przykłady wyrobów rzemieślniczych, złotniczych i rzeźbiarskich. Próbę narzucenia powszechnego stylu w sztuce podjął Karol Wielki, który miał ambicje wskrzeszenia cesarstwa rzymskiego. Sztuka karolińska nawiązywała więc do rzymskiego antyku. Za przykład tej sztuki podaje się zespół pałacowy Karola Wielkiego w Akwizgranie (dziś Aachen).

Okres od XI do XIII w. to rozwój stylu romańskiego (pojęcie wprowadzone na początku XIX w.). Charakteryzował się on elementami przejętymi z architektury starożytnego Rzymu (stąd nazwa), takimi jak: półkolisty łuk oraz filary, kolumny, arkady i sklepienia znane z term i amfiteatrów. Była to głównie architektura sakralna, związana z ruchem pielgrzymkowym i rozkwitem zakonów (opactwa benedyktyńskie i cysterskie).

Od XII w. zaczynają powstawać budowle w stylu gotyckim, który rozkwita w Europie w XIII i XIV w., trwając jeszcze do początków XVI. Nazwy „gotyk” użył jako pierwszy Giorgio Vasari – włoski biograf artystów i znawca sztuki, działający w epoce odrodzenia. Uważał, że styl ten jest barbarzyński i obcy kulturze europejskiej (stąd nawiązanie do Gotów, którzy w czasie wędrówek ludów niszczyli sztukę starożytnego Rzymu). Gotyk zaznaczył się także przede wszystkim w architekturze sakralnej. W przeciwieństwie do poprzedniego stylu budowano raczej z cegły niż z kamienia, kościoły były wielonawowe z licznymi kaplicami (nie tak zwarte jak romańskie), o strzelistej, niemal koronkowej sylwecie, z wysokimi oknami witrażowymi. Powstają wspaniałe, wielkie ołtarze rzeźbione w drewnie, krucyfiksy i kamienne nagrobki. W malarstwie to czas przejścia od płaskiego do przestrzennego, trójwymiarowego obrazu.

Jednym z popularnych motywów w malarstwie (a także literaturze) jest taniec śmierci (fr. danse macabredanse macabredanse macabre) – przedstawienie postaci należących do różnych stanów w korowodzie ze śmiercią, która ma na ogół postać kościotrupa z kosą. Przypuszcza się, że powstawały one w XIV w. pod wpływem szalejących w Europie epidemii, kiedy to naocznie można się było przekonać, że śmierć nie oszczędza nikogo.

Innymi popularnymi tematami, zwłaszcza w rzeźbie późnogotyckiej, były: pieta (z wł. Miłosierdzie; postać Maryi z ciałem zabitego Syna na kolanach) i tzw. piękne Madonny, przedstawiające Maryję jako wzór urody (zgodnie z kanonem panującym w epoce) i elegancji, z Dzieciątkiem w ramionach. Rozkwit przeżywała w XIV w. sztuka iluminacji książkowej. Miniatury, zdobiące psałterze czy modlitewniki, były coraz bardziej realistyczne, przedstawiały codzienne życie, architekturę, przyrodę. Do dziś zadziwia ich barwność i bogactwo szczegółów. Do arcydzieł należą tu miniatury braci Limburg w Bardzo bogatych godzinkach księcia de Berry (ok. 1416).

Bogurodzica

R1Fff7n2snZYs1

Zdjęcie przedstawia zniszczoną kartę papieru, na której widnieje odręczny zapis tekstu Bogurodzicy. Tekst jest zapisany starannie.

W IX w., obok dzieł łacińskich, zaczęły pojawiać się w Europie utwory poetyckie w językach narodowych, m.in. dwa poematy chrystologiczne po niemiecku. We Francji natomiast powstaje Kantylena o św. Eulalii – utwór dokumentujący przejście od języka romańskiego do średniowiecznego francuskiego (w polskim piśmiennictwie ten zabytek bywa nazywany francuską Bogurodzicą).

W Polsce po przyjęciu chrztu rozkwita łacińska poezja religijna. Bogurodzica jest pierwszym zachowanym tekstem poetyckim w języku polskim. Data jej powstania nie jest pewna. Pierwodruk znamy ze Statutu Łaskiego (1506). Łaski przypisał jej autorstwo św. Wojciechowi, co jednak wydaje się mało prawdopodobne. Pierwszy rękopis z tekstem utworu (wraz z nutami) pochodzi z 1407 r. Z XV w. zachowało się około dziesięciu rękopisów. Według Długosza i wcześniejszej łacińskiej kroniki, Bogurodzicę śpiewali rycerze przed bitwą pod Grunwaldem. Obecnie przyjmuje się XIII w. za najbardziej prawdopodobny czas powstania pieśni.

Pieśń składa się z 22 strof. Pierwsza i druga są najstarsze. Interesujące jest to, że w nazwanej od pierwszego słowa tekstu pieśni, powszechnie uważanej za maryjną, naprawdę tylko pierwsza zwrotka odnosi się do Matki Boskiej. Druga jest modlitwą skierowaną do Jezusa (Bożyca, czyli Syna Bożego). Późniejsze zwrotki można podzielić na dwie części, z których pierwsza nawiązuje do liturgii wielkanocnej, a druga do męki Chrystusa i świętych. Bogurodzica napisana jest typowym dla średniowiecza wierszem zdaniowo‑rymowym, co oznacza, że wers obejmuje cały człon składniowy (zdanie, równoważnik zdania) i zawiera rymy zewnętrzne, a także wewnętrzne. Liczba sylab w wersie nie jest stała.

R7OUQq2gIdifc1

Obraz przedstawia Matkę Boską w chuście na głowie, trzymającą w ramionach niemowlę, Jezusa Chrystusa. Jego ciało jest owinięte w materiał. Kobieta pochyla nad nim głowę. Całuje go w skroń. Nad głową kobiety znajduje się aureola.

Plastycznym odpowiednikiem Bogurodzicy są liczne w średniowieczu i w okresie późniejszym przedstawienia Deesis (gr. modlitwa, prośba) – obrazy ukazujące Matkę Boską i Jana Chrzciciela jako pośredników między Bogiem a ludźmi, wstawiających się za wiernymi do Chrystusa królującego na tronie.

W kolejnych wiekach Bogurodzica jest wspominana jako symbol wspólnoty narodowej i ważny znak tożsamości Polaków. Piszą o niej w epoce odrodzenia: Łukasz Górnicki, Jan Kochanowski, Piotr Skarga. Barokowy poeta polsko‑łaciński Maciej Sarbiewski przełożył pieśń na łacinę jako hymn rycerski Polaków (pierwsza połowa XVII w.). W tym samym czasie nawiązuje do niej Wespazjan Kochowski. W dobie oświecenia przypomina ją, umieszczając na początku swych Śpiewów historycznych (1816), Julian Ursyn Niemcewicz. W romantyzmie, w czasie powstania listopadowego, Juliusz Słowacki tworzy sugestywną parafrazę (Hymn, XII 1830), zaczynającą się od słów: Bogarodzica! Dziewico!/ Słuchaj nas, Matko Boża,/ To ojców naszych śpiew.

Legenda o św. Aleksym

Polski tekst LegendylegendaLegendy o św. Aleksym zapisany został prawdopodobnie w 1454 roku w zbiorze zawierającym różne łacińskojęzyczne dzieła o charakterze religijnym. Nie jest to z pewnością oryginał – nieznany kopista zanotował tylko część utworu, tzn. 241 wersów. Nie wiadomo, kiedy ułożono oryginał, ale początków opowieści o św. Aleksym należy poszukiwać już w drugiej połowie V wieku na terenie Syrii. Była to historia bezimiennego bohatera, określanego jako Święty Książę lub Mąż Boży. W VI stuleciu dotarła do Bizancjum, gdzie na przełomie VIII i IX wieku zmodyfikowano jej treść. Główna postać otrzymała imię Aleksy, co można rozumieć jako obrońcę, opiekuna (z gr. alékso – obronić, odwrócić, odpędzić), a jej losy zostały uzupełnione w stosunku do pierwowzoru: w wersji syryjskiej Święty Książę opuścił żonę i dom rodzinny, by po latach umrzeć na obczyźnie, natomiast w Bizancjum historia miała ciąg dalszy – Aleksy przez przypadek wraca do rodzinnego Rzymu i tu umiera po latach ascetycznego życia.

Utwór jest parenetyczny, tzn. za pomocą postaci Aleksego zostaje w nim przedstawiony wzorzec osobowy. Podkreśla się cnoty bohatera – ascezę, pobożność, altruizm.

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią

Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią to zarówno utwór moralizatorski, jak i satyryczny. Komizm wierszowanych dialogów i liczne sceny obyczajowe z życia przedstawicieli różnych stanów pozwalały na prezentację utworu w formie teatralnej. W ten sposób tematyka śmierci, podejmowana w kazaniach i teologicznych traktatach, mogła wzbudzić żywe zainteresowanie szerokiej publiczność, którą dzisiaj nazwalibyśmy publicznością masową. Podane w żartobliwej formie proste prawdy, że śmierci nie da się oszukać i że nie można jej przekupić, zmuszały do refleksji.

Pierwowzorem polskiej Rozmowy mistrza Polikarpa ze Śmiercią był anonimowy XIV‑wieczny dialog pt. Colloquium de morte (Rozmowa o śmierci). Polski twórca wykazał się dużą samodzielnością – nie tylko przełożył tekst łaciński na polski i zmienił zastosowaną w nim technikę literacką z prozy na wiersz, ale też wyraźnie wzmocnił w swoim dziele obecność komizmu oraz nadał mu charakter satyryczny.

Dzieło obfituje w motywy groteskowe. Taka jest rozmowa mistrza Polikarpa z uosobioną Śmiercią, zadawane pytania bowiem nie licują z powagą sytuacji i motywem umierania; tak jest również przedstawiona Śmierć, choć fizycznie jest przerażająca, zachowuje się jak człowiek.

W utworze obecny jest także motyw danse macabredanse macabredanse macabre, przesłaniem tekstu jest bowiem to, że wobec śmierci wszyscy ludzie są równi i różnice społeczne, majątkowe czy wiekowe nie mają znaczenia w obliczu umierania.

Kwiatki św. Franciszka z Asyżu

Pośród pism hagiograficznychhagiografiahagiograficznych, w których pojawiają się dane biograficzne św. Franciszka, są też takie, które mają charakter bardziej legendarny niż historyczny, ale w znaczący sposób wpłynęły na tworzenie swoistej mitologii franciszkańskiej. Jeden z nich to niezbyt obszerny anonimowy epos z 1227 roku Duchowe Śluby świętego Franciszka z Panią Ubóstwo oraz Kwiatki św. Franciszka – napisana po łacinie w XIII wieku kompilacja historii przejętych z różnych źródeł. Około stu lat później przetłumaczono ją na język włoski. Składa się na nią kilkadziesiąt krótkich opowieści, mających przede wszystkim moralizatorski charakter. Poza historiami na temat różnych epizodów z życia głównego bohatera Kwiatki... zawierają także niewielkich rozmiarów teksty poświęcone dwóm innym franciszkanom i towarzyszom Franciszka – bratu Jałowcowi i bratu Idziemu.

Choć krytyka nowożytna podawała w wątpliwość to, co przedstawiano w Kwiatkach..., obecnie są postrzegane jako dzieło oddające duchowość św. Franciszka i jego otoczenia. Dzieje się tak m.in. dzięki dostrzeżeniu obecności symboliki w przełożonym przez Leopolda Staffa utworze.

Boska Komedia

R1c6K2YiSPSGU1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Ukazany jest jego lewy profil od piersi w górę. Mężczyzna ma szczupła twarz, orli nos, duże oczy i wyraziste brwi. Na głowie ma czepek i chustę oraz laurowy wieniec. Ubrany jest w koszulę ze stójką.

Dante Alighieri (1265–1321)
Urodzony we Florencji włoski poeta, wygnany z rodzinnego miasta na skutek swego zaangażowania w politykę (po niewłaściwej, bo przegranej stronie); banicję przeżywał bardzo głęboko. Osiadł w Rawennie, gdzie zmarł i został pochowany.

Większość swoich utworów lirycznych (napisał ich około 100, zebranych pośmiertnie w zbiorze Canzoniere) poświęcił nieszczęśliwej miłości do wcześnie zmarłej Beatrycze. Część z nich sam autor zawarł w dziele Vità nuova (Nowe życie), zawierającym dzieje owego uczucia. Beatrycze uczynił także bohaterką swego największego dzieła: Boskiej komedii (wyd. 1472).

Jan Długosz w XV‑wiecznych Rocznikach wspomina o śmierci Dantego, ale szczególna popularność włoskiego poety w Polsce przypada na wiek XIX. Romantycy utożsamiali się z nim jako z wygnanym z ojczyzny i odczuwającym ogromną nostalgię za krajem. Adam Mickiewicz przetłumaczył fragment Piekła (Ugolino, 1827). W swoich utworach odwoływali się do niego najwybitniejsi: Juliusz Słowacki (Anhelli, Poemat Piotra Dantyszka), Krasiński (Nie‑Boska komedia), Cyprian Kamil Norwid, Teofil Lenartowicz, Adam Asnyk. Od końca XIX w. powstało kilka tłumaczeń całości dzieła. Do najlepszych zalicza się przekłady Edwarda Porębowicza (1899–1904) i Anny Świderskiej (1947). Dante, uznany za największego poetę swych czasów, stanowił inspirację (on sam, jego życie i dzieło) dla licznych malarzy, tak wybitnych jak: Giotto di Bondone, Rafael Santi, Sandro Botticelli, Gustaw Doré, Eugène Delacroix, William Blake.

RMErNsofYjnKe

Obraz przedstawia pierwsze spotkanie Dantego i Beatrice. Kobieta ta stoi po lewej stronie. Ubrana jest w długą suknię, ma długą, jasna suknię. Obok niej stoi inna kobieta w długiej sukni. Trzyma podniesione do góry ręce. Pośrodku obrazu znajduje się postać w długiej, przeźroczystej szacie. Wskazuje Beartice stojącego po prawej stronie mężczyznę w długiej szacie. W tle stoi ogromne zwierzę podobne z sylwetki do lwa, ale z ptasią głową i dużymi skrzydłami u ramion. W pobliżu zwierzęcia jest na wzniesieniu stojąca, naga kobieta w koronie, do której przypięty jest długi welon. Są też ogromne liście przypominające trzcinę, na których pojawiają się zarysy ludzkich twarzy.

Autor nadał swojemu dziełu tytuł komedia, który ówcześnie oznaczał utwór pisany językiem i stylem potocznym (właściwym komedii), a nie wzniosłym (jak w tragedii) oraz kończący się pomyślnie dla bohatera. Drugi człon tytułu (boska) pojawił się w XVI w. jako wyraz podziwu dla ogromu i wspaniałości poematu. Jest to niejako summa myśli i sztuki średniowiecza. To poemat uczony, zawierający zagadnienia ówczesnej filozofii i nauki. Długo po jego powstaniu czytelnicy i badacze starali się dotrzeć do ukrytych sensów, pojąć zawartą w dziele symbolikę (także symbolikę liczb; księga podzielona jest na trzy części po 33 pieśni, co wraz z pieśnią wstępną daje liczbę 100, pisane tercyną, czyli strofą o trzech wersach; każde z odwiedzanych przez bohatera‑narratora miejsc – Piekło, Czyściec i Niebo – podzielone jest na dziewięć kręgów).

Boska komedia ma często spotykaną w średniowieczu formę wizji. Przewodnikiem Poety po dwu pierwszych miejscach zaświatów jest, ceniony w średniowieczu antyczny poeta rzymski Wergiliusz, zaś po miejscu ostatnim (Raju) oprowadza Dantego ukochana Beatrycze. Narrator, przeżywając trudne chwile, poszukuje prawdy o sobie, o ludzkiej naturze, o świecie i Bogu. Znajduje odpowiedzi na pytanie o zło, jego naturę, o pokutę i dopełnienie losów ludzkich w wieczności. Jest to także, często pełen pasji, sąd nad postaciami historycznymi i współczesnymi (także przeciwnikami politycznymi autora). W Boskiej komedii życie to wędrówka ku Bogu lub przeciw Niemu. Motyw wędrówki pojawia się zaraz na początku poematu. Napis, który Dante umieścił na bramie Piekła, nie pozostawia wątpliwości: Ty, który wchodzisz, żegnaj się z nadzieją…. Miejsce wiecznego potępienia składa się z przedsionków i dziewięciu kręgów: im głębiej, tym więksi grzesznicy tam przebywają.

W przedsionku odbywają wieczną karę ci, którzy nigdy nie zrobili niczego dobrego (choć też nie grzeszyli ciężko). Otchłań (krąg I) przeznaczona jest dla dobrych pogan i dzieci zmarłych przed chrztem. Nie poznali oni Chrystusa, nie przyjęli chrztu, nie mogą więc doświadczać szczęścia z Bogiem. To w tym kręgu przebywa przewodnik Poety – Wergiliusz. Kolejne kręgi zamieszkiwane są przez: II – lubieżników, III – pijaków i obżartuchów, IV – utracjuszy i skąpców, V – grzeszących pychą, gniewem i lenistwem, VI – heretyków, VII – wyrządzających krzywdę bliźnim, samobójców i bluźnierców, VIII – oszustów i fałszerzy, IX – zdrajców (skutych lodem w paszczach Lucyfera).

Najstraszniejszym grzechem jest zatem zdrada przyjaciela (Judasz, Brutus), rodziny, ojczyzny. Piekło jest najbardziej dramatyczną częścią utworu, pełną namiętności. Potępieni nie żałują popełnionych za życia czynów, które skazały ich na wieczną karę. Nie brakuje tu też scen tragicznych, o charakterze lirycznym, jak dzieje występnej miłości Paola i Franceski (których do grzechu pchnęła wspólna lektura romansu); przywodzi to na myśl „księgi zbójeckie”, wspominane przez Gustawa w II części Dziadów Mickiewicza).

Słownik