Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
Dla zainteresowanych

Aby dowiedzieć się więcej na temat filozofii Emmanuela Lévinasa, zapoznaj się z poniższymi materiałami:

Tło historyczne

RSz0jvkakaF7O1
Emmanuel Lévinas (1905–1995)
Źródło: Bracha L. Ettinger, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

Lévinas urodził się w 1905 r. w Kownie na Litwie, w rodzinie należącej do inteligencji żydowskiej (ojciec był księgarzem), zmarł w roku 1996. Na biografii filozofa w szczególny sposób odcisnęło się doświadczenie historii Europy Środkowej w pierwszej połowie XX w. Zawierucha wojenna wygnała jego rodzinę na Ukrainę – przyszły filozof po wcześniejszej tułaczce w Rosji spędza w Charkowie lata 1916‑1920, a następne na Litwie; w 1923 r. Lévinas emigruje do Francji. W 1923 r. rozpoczyna studia w Strasburgu, kontynuowane we Fryburgu (1928‑1929), gdzie uczęszczał na wykłady Husserla; przyjaźni się z Maurice'em BlanchotemMaurice BlanchotMaurice'em Blanchotem (później ważna będzie znajomość z Gabrielem MarcelemGabriel MarcelGabrielem MarcelemJeanem WahlemJean WahleJeanem Wahlem). Od 1940 r. Lévinas przebywa w niemieckim obozie dla jeńców wojennych (pisze wówczas swoją pierwszą pracę wiążącą go z nurtem dialogicznym w filozofii). Doświadczenie II wojny światowej, zwłaszcza Holocaust, stało się kluczowe dla myśliciela; jedno z podstawowych jego pytań dotyczy tego, jak możliwa jest filozofia po Auschwitz.

RclDr4Kl46e1I
W refleksji Lévinasa łączy się doświadczenie historyczne z doświadczeniem filozoficznym. Jego myśl jest także zakorzeniona w tradycji judaistycznej (w młodości studiował Torę, później prowadził wykłady poświęcone egzegezie tekstów talmudycznych). Po wojnie Lévinas był profesorem filozofii na francuskich uczelniach (Poitiers, Paris- Nanterre, Sorbona). W 1961 r. powstała jego najważniejsza praca Całość i nieskończoność. Esej o zewnętrzności, uznana potem za klasyczną pozycję filozofii.
Źródło: Rau Trifalo, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Najważniejsze dzieła

Na twórczość Lévinasa składają się trzy okresy, w których pojawiają się odmienne koncepcje spotkania z Innym. W pierwszym okresie powstają: artykuł De l’évasion oraz eseje De l’existence a l’existant oraz Le Temps et l’Autre, które można określić mianem ontologicznychontologiaontologicznych. Lévinas pozostawał wtedy pod wpływem Heideggera (spotkanie z Innym jest wyzwoleniem z samotności). Nowy etap myśli Lévinasa zaczyna się w 1951 r. od artykułu L’ontologie est‑elle fundamentale?, w którym przeciwstawia on ontologii metafizykę. Najważniejszą pracą z tego okresu jest  książka Całość i nieskończoność. Esej o zewnętrzności, w której spotkanie z Innym to otwarcie na nieskończoność. W kolejnym okresie, kiedy powstają prace Autrement qu’être ou au‑delà de l’essence, O Bogu, który nawiedza myśl czy Etyka i nieskończony, Lévinas kładzie nacisk na relacje międzypodmiotowe i na wzajemne kształtowanie się odpowiedzialnych za siebie jednostek.

Poglądy

Lévinas należy do grona filozofów, którzy zaproponowali specyficzny styl i język filozofowania, naruszając ustalone kanony dyscypliny. Wynikało to z pragnienia wykroczenia poza język tradycyjnej ontologii i teorii poznania oraz z chęci stworzenia nowej refleksji etycznej. Lévinas dowodził pierwszeństwa etyki nad ontologią i wyższości sprawiedliwości nad wolnością (stanowiącej wymiar samowoli „ja” – groźnej mocy zawłaszczania). Filozof dochodził w swoich poszukiwaniach do granic możliwości poznawczych języka, usiłując wyrazić to, co niewyrażalne, nie unikając sprzeczności i przeciwieństw w swoim wywodzie.

bg‑gray1
Inny

Podstawowym pojęciem filozofii Lévinasa jest pojęcie Innego. Myśliciel zajmuje się doświadczeniem spotkania „ja” z Innym, w trakcie którego stykamy się z nieskończonością. Inny jest radykalnie odmienny od „ja”, niesprowadzalny do niczego (do żadnego elementu świata) a swoim wezwaniem stawia „ja” pod znakiem zapytania.

Spotkanie Innego

Relacja etyczna pomiędzy „ja” a Innym powstaje na mocy wynikającej ze słabości. Bezbronność Innego wymaga od „ja” oddania mu sprawiedliwości, a nawet ofiary z siebie. Inny budzi poczucie moralne, zmusza do wyrzeczenia się własnej wolności, niepokoi, wzywa. Doświadczenie takie ma konkretny wymiar – rodzi dobro, dokonuje się w prawdzie, wzywa do odpowiedzialności wobec Innego i za niego. „Ja”, poddając się Innemu, staje się sobą, odkrywa swoje dobro i prawdę. Ważna jest niesymetryczność relacji „ja” z Innym: to Inny jest dla mnie,  Inny jest mistrzem. Celem Lévinasa nie jest sprowadzenie Innego do posiadanych pojęć (wyrzeka się teorii), ale umożliwienie wyrażenia Innego. W ujęciu relacji „ja – Ty” ujawniła się odpowiedź filozofa na tragedię Holocaustu, czy ogólniej – na przemoc historii. Myśl Lévinasa można potraktować jako próbę zbudowania wizji idealnych relacji międzyludzkich.

Twarz

Doświadczenie Innego dokonuje się w spotkaniu z jego Twarzą, która staje się mową. Jak twierdził Lévinas, twarzy nie można ujmować w kategoriach „światowych”, czyli jako fenomen, gdyż to ją uprzedmiotawia. Twarz Innego otwiera to, co nieskończone, ponieważ dzięki jej epifaniiepifaniaepifanii spotykamy się z Bogiem. W Twarzy ujawnia się ślad Boga, który należy do przeszłości (opuścił świat z powodu jego zła), niemożliwe jest więc jakiekolwiek inne Jego spotkanie. Bóg poprzez Twarz Innego wzywa do poszukiwania siebie, kroczenia po swoich śladach. Spotkanie z drugim człowiekiem staje się zatem wydarzeniem religijnym, ponieważ relacja z Innym prowadzi do Boga.

Separacja

Początkiem poprzedzającym spotkanie z Innym jest – powiada Lévinas – doświadczenie separacji „ja” i jego rozpadu. Z jednej strony jesteśmy „ku Innemu”, z drugiej – to Inny dopełnia nasze „ja”, co pozwala czerpać z niego radość i przyjemność. Dopiero to doświadczenie umożliwia spotkanie z Innym, które nie ma na celu zawłaszczenia go, lecz otwarcie na transcendencjętranscendentnytranscendencję. Separacja jest stanem, w którym „ja” nie zawłaszcza Innego, lecz przejmuje za niego odpowiedzialność.

1
Emmanuel Lévinas Sygnatura

Podstawowym doświadczeniem, jakie zakłada samodoświadczenie obiektywne – jest doświadczenie Drugiego. Doświadczenie w najgłębszym tego słowa znaczeniu. Tak, jak pojęcie Nieskończoności przerasta myśl Kartezjańską, Drugi pozostaje niewspółmierny wobec możności i wolności Ja. Niewspółmierność między Drugim i Ja to właśnie świadomość moralna. Świadomość moralna nie jest doświadczeniem wartości, ale dostąpieniem bytu zewnętrznego; bytem zewnętrznym w pełnym tego słowa znaczeniu jest Drugi.

fil3 Źródło: Emmanuel Lévinas, Sygnatura , [w:] tegoż, Trudna Wolność. Esej o Judaizmie.
Pragnienie

Warto zwrócić jeszcze uwagę na pojęcie „pragnienia”, które Lévinas przeciwstawia potrzebie. Otóż potrzeba jest możliwa do zaspokojenia, ale zarazem zapanowuje nad swoim przedmiotem. Przeciwnie niż pragnienie, które wzrasta w miarę jego zaspokajania, kwestionuje pragnącego i to ono określa nasze spotkanie z Innym – otwarcie na nieskończoność. Pragnienie jest czymś, co zastępuje naszą potrzebę rozumienia świata (a więc i panowania nad nim).

Źródła

R1B0IBtSYph1v
Lévinas toczył dyskurs z tradycją filozoficzną i spór z filozofią totalizacji, czyli ideą włączania tego, co inne, w porządek całości, zapanowywania nad Innym i zapominania o relacji etycznej.
Źródło: licencja: CC BY-SA 3.0.

Punkt wyjścia myśli Lévinasa wiąże się z fenomenologiąfenomenologiafenomenologią i Husserlem. Lévinas twierdził jednak, iż fenomenologia nie dostrzega możliwości transcendencji dokonującej się w spotkaniu „ja” z Innym. Posługując się metodą fenomenologiczną, filozof szukał tego, co przekracza wymiar fenomenów. Z krytyką spotkał się również Heideggerowski namysł nad byciem, który zdaniem Lévinasa znosi inność Innego w podporządkowaniu bytu uniwersalnemu rozumieniu bycia.

RfEHjB7eJrzQE
Zastanawiająca jest obecność u Lévinasa myśli Kartezjusza. Filozof nawiązuje do pojawiającej się u tego drugiego idei nieskończoności, której treścią jest to, że przekracza własną treść (spotkanie z Innym, w którym nieskończony przerasta ideę nieskończoności); ponadto broni subiektywności, ukazując, że spotkanie z Innym dokonuje się właśnie we wnętrzu „ja”. Innym filozofem, u którego Lévinas znajduje źródło swojej myśli, jest Kierkegaard (chodzi o koncepcję Boga jako nieujętego w kategorie „światowe” i o koncepcję relacji człowieka do Boga, spełniającej się w pragnieniu, a nie w posiadaniu). Z kolei u Bergsona znalazł myśliciel ideę apelu etycznego, który wzywa nas do spotkania z Innym; u Kanta pogląd o prymacie rozumu praktycznego nad teoretycznym; u Platona natomiast myśl o wyższości idei dobra nad ideą bytu.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Wpływ i recepcja

Myśl Lévinasa mieści się w kontekście filozofii dialogicznej (Rosenzweig, Buber). Lévinas patronuje zwrotowi etycznemu w humanistyce, który znamionuje późną fazę dekonstrukcjonizmu spod znaku Derridy. Z myślą filozofa polemizują inni dialogicy, np. Marion, domagający się zastąpienia kategorii odpowiedzialności kategorią miłości. Inni myśliciele np. Tadeusz Gadacz, zarzucają z kolei Lévinasowi, że jego religia jest formą etycznego deizmu.

Lévinas w Polsce

Trudno powiedzieć, by Lévinas należał do szczególnie popularnych myślicieli w Polsce. Dopiero od niedawna posiadamy większą liczbę tłumaczonych prac filozofa; zbiór prac prezentujących jego myśl również nie przedstawia się nazbyt imponująco. Warto wszakże zwrócić uwagę na refleksję Józefa Tischnera, komentującego i rozwijającego koncepcje Lévinasa w duchu chrześcijaństwa.

Słownik

epifania
epifania

(gr. epifaneia – objawienie, ukazanie się) objawienie się czegoś, nagłe odkrycie sensu

fenomenologia
fenomenologia

(z gr. phainomenon – to, co się jawi) kierunek filozoficzny, polegający na opisie i oglądzie tego, co bezpośrednio jest dane; fenomenologia postulowała metodę filozofowania polegającą na zaniechaniu czysto pojęciowych spekulacji przez „powrót do rzeczy”, tj. do uzyskania bezpośredniego doświadczenia tego, co dane, a w czym przejawiają się przedmioty

noumen
noumen

gr. noumenon – rzecz wyobrażona; nous – rozum, duch) rzecz sama w sobie, rzeczywisty, choć niepoznawalny przedmiot istniejący na zewnątrz ludzkiej świadomości, przejawiający się poprzez zjawiska i jedynie w tej postaci dostępny poznaniu

ontologia
ontologia

(gr. on óntos – będący, byt; óntos on – rzeczywiście będący, istniejący; lógos – słowo, nauka, teoria) dział filozofii zajmujący się teorią bytu; u Lévinasa przeciwstawiona metafizyce

transcendentny
transcendentny

(łac. transcendens - przekraczający) istniejący na zewnątrz, poza (ponad) czymś; istnienie przedmiotu poznania poza umysłem poznającym bądź bytu absolutnego poza rzeczywistością poznającego; u Lévinasa przekraczający obecną kondycję, otwierający się na to, co poza nią

Maurice Blanchot
Gabriel Marcel
Jean Wahle