Przeczytaj
Aby dowiedzieć się więcej na temat filozofii Emmanuela Lévinasa, zapoznaj się z poniższymi materiałami:
Ja i powinność wobec InnegoJa i powinność wobec Innego
Emmanuel Levinas: krytyka filozofiiEmmanuel Levinas: krytyka filozofii
Słownik filozoficzny. Edmund Husserl: poglądySłownik filozoficzny. Edmund Husserl: poglądy
Tło historyczne
Lévinas urodził się w 1905 r. w Kownie na Litwie, w rodzinie należącej do inteligencji żydowskiej (ojciec był księgarzem), zmarł w roku 1996. Na biografii filozofa w szczególny sposób odcisnęło się doświadczenie historii Europy Środkowej w pierwszej połowie XX w. Zawierucha wojenna wygnała jego rodzinę na Ukrainę – przyszły filozof po wcześniejszej tułaczce w Rosji spędza w Charkowie lata 1916‑1920, a następne na Litwie; w 1923 r. Lévinas emigruje do Francji. W 1923 r. rozpoczyna studia w Strasburgu, kontynuowane we Fryburgu (1928‑1929), gdzie uczęszczał na wykłady Husserla; przyjaźni się z Maurice'em BlanchotemMaurice'em Blanchotem (później ważna będzie znajomość z Gabrielem MarcelemGabrielem Marcelem i Jeanem WahlemJeanem Wahlem). Od 1940 r. Lévinas przebywa w niemieckim obozie dla jeńców wojennych (pisze wówczas swoją pierwszą pracę wiążącą go z nurtem dialogicznym w filozofii). Doświadczenie II wojny światowej, zwłaszcza Holocaust, stało się kluczowe dla myśliciela; jedno z podstawowych jego pytań dotyczy tego, jak możliwa jest filozofia po Auschwitz.
Najważniejsze dzieła
Na twórczość Lévinasa składają się trzy okresy, w których pojawiają się odmienne koncepcje spotkania z Innym. W pierwszym okresie powstają: artykuł De l’évasion oraz eseje De l’existence a l’existant oraz Le Temps et l’Autre, które można określić mianem ontologicznychontologicznych. Lévinas pozostawał wtedy pod wpływem Heideggera (spotkanie z Innym jest wyzwoleniem z samotności). Nowy etap myśli Lévinasa zaczyna się w 1951 r. od artykułu L’ontologie est‑elle fundamentale?, w którym przeciwstawia on ontologii metafizykę. Najważniejszą pracą z tego okresu jest książka Całość i nieskończoność. Esej o zewnętrzności, w której spotkanie z Innym to otwarcie na nieskończoność. W kolejnym okresie, kiedy powstają prace Autrement qu’être ou au‑delà de l’essence, O Bogu, który nawiedza myśl czy Etyka i nieskończony, Lévinas kładzie nacisk na relacje międzypodmiotowe i na wzajemne kształtowanie się odpowiedzialnych za siebie jednostek.
Poglądy
Lévinas należy do grona filozofów, którzy zaproponowali specyficzny styl i język filozofowania, naruszając ustalone kanony dyscypliny. Wynikało to z pragnienia wykroczenia poza język tradycyjnej ontologii i teorii poznania oraz z chęci stworzenia nowej refleksji etycznej. Lévinas dowodził pierwszeństwa etyki nad ontologią i wyższości sprawiedliwości nad wolnością (stanowiącej wymiar samowoli „ja” – groźnej mocy zawłaszczania). Filozof dochodził w swoich poszukiwaniach do granic możliwości poznawczych języka, usiłując wyrazić to, co niewyrażalne, nie unikając sprzeczności i przeciwieństw w swoim wywodzie.
Źródła
Punkt wyjścia myśli Lévinasa wiąże się z fenomenologiąfenomenologią i Husserlem. Lévinas twierdził jednak, iż fenomenologia nie dostrzega możliwości transcendencji dokonującej się w spotkaniu „ja” z Innym. Posługując się metodą fenomenologiczną, filozof szukał tego, co przekracza wymiar fenomenów. Z krytyką spotkał się również Heideggerowski namysł nad byciem, który zdaniem Lévinasa znosi inność Innego w podporządkowaniu bytu uniwersalnemu rozumieniu bycia.
Wpływ i recepcja
Myśl Lévinasa mieści się w kontekście filozofii dialogicznej (Rosenzweig, Buber). Lévinas patronuje zwrotowi etycznemu w humanistyce, który znamionuje późną fazę dekonstrukcjonizmu spod znaku Derridy. Z myślą filozofa polemizują inni dialogicy, np. Marion, domagający się zastąpienia kategorii odpowiedzialności kategorią miłości. Inni myśliciele np. Tadeusz Gadacz, zarzucają z kolei Lévinasowi, że jego religia jest formą etycznego deizmu.
Lévinas w Polsce
Trudno powiedzieć, by Lévinas należał do szczególnie popularnych myślicieli w Polsce. Dopiero od niedawna posiadamy większą liczbę tłumaczonych prac filozofa; zbiór prac prezentujących jego myśl również nie przedstawia się nazbyt imponująco. Warto wszakże zwrócić uwagę na refleksję Józefa Tischnera, komentującego i rozwijającego koncepcje Lévinasa w duchu chrześcijaństwa.
Słownik
(gr. epifaneia – objawienie, ukazanie się) objawienie się czegoś, nagłe odkrycie sensu
(z gr. phainomenon – to, co się jawi) kierunek filozoficzny, polegający na opisie i oglądzie tego, co bezpośrednio jest dane; fenomenologia postulowała metodę filozofowania polegającą na zaniechaniu czysto pojęciowych spekulacji przez „powrót do rzeczy”, tj. do uzyskania bezpośredniego doświadczenia tego, co dane, a w czym przejawiają się przedmioty
gr. noumenon – rzecz wyobrażona; nous – rozum, duch) rzecz sama w sobie, rzeczywisty, choć niepoznawalny przedmiot istniejący na zewnątrz ludzkiej świadomości, przejawiający się poprzez zjawiska i jedynie w tej postaci dostępny poznaniu
(gr. on óntos – będący, byt; óntos on – rzeczywiście będący, istniejący; lógos – słowo, nauka, teoria) dział filozofii zajmujący się teorią bytu; u Lévinasa przeciwstawiona metafizyce
(łac. transcendens - przekraczający) istniejący na zewnątrz, poza (ponad) czymś; istnienie przedmiotu poznania poza umysłem poznającym bądź bytu absolutnego poza rzeczywistością poznającego; u Lévinasa przekraczający obecną kondycję, otwierający się na to, co poza nią