Zagadnienia w filozofii św. Augustyna

W kwestiach dotyczących poznania, Augustyn podążał za Platonem. Poznanie zmysłowe uważał za niepewne: dostarczające wiedzy nie o samych rzeczach, tylko o towarzyszących im zmiennych zjawiskach. Na podstawie tych zjawisk można uzyskać wiedzę o świecie zewnętrznym, jednak prawdziwe przeznaczenie człowieka polega na analizowaniu jego świata wewnętrznego.

Świat zewnętrzny może zwodzić, nic nie jest w nim pewne, człowiek we wszystkim może się pomylić i we wszystko zwątpić. Z wyjątkiem świadomości samego wątpienia. Augustyn konkludował: mylę się, wątpię, czyli myślę. To, że myślę, jest pewne. Myślenie to aktywność wewnętrznego, duchowego świata człowieka i w nim należy poszukiwać prawdy.

RnqYkndQKcxtM1

Ilustracja przedstawia starszego mężczyznę w złotym stroju i biskupiej czapce, który przykuca obok nagiego dziecka. Po bokach znajdują się anioły. Nad postaciami stoi duży, murowany łuk.

Filozofia, zdaniem Augustyna, powinna ograniczyć się do poznania prawd wiecznych i niezmiennych, odpowiedników platońskich idei, które istnieją w umyśle Boga. Wszelkie byty są urzeczywistnieniem i obrazem Bożych idei. Człowiek, posługując się swoim rozumem, angażując wolę i uczucia, może poznać w akcie „widzenia intelektualnego” wieczne prawdy, ale jedynie za przyzwoleniem samego Boga. Dokonuje się to na drodze oświecenia (łac. illuminatio) ludzkiego rozumu. Można je przyrównać do działania światła słonecznego: człowiek posiada wzrok, ale dostrzec przedmioty może dopiero wtedy, gdy zostaną one oświetlone. Źródłem światła jest Bóg, który zsyła na człowieka łaskęłaskałaskę. Odpowiednio przygotowany człowiek, i to w sensie raczej moralnym niż intelektualnym, poznaje rozumem prawdy, choć samo poznanie ma bardziej charakter intuicyjny. Teoria ta nosiła nazwę iluminizmuiluminizmiluminizmu. Stanowi ona podstawę chrześcijańskiego mistycyzmu, który kładzie nacisk na kontemplację i łaskę oraz równoczesną aktywność rozumu i serca.

Bóg

R6pXI1jYPmHXt1

Ilustracja przedstawia starszego mężczyznę w długim habicie, który siedzi przy biurku i zapisuje coś piórem w otwartej książce. Wokół głowy ma aureolę.

Najważniejsze miejsce w filozofii Augustyna zajmuje Bóg, który jest wiecznym i niezmiennym Bytem, źródłem dobra, prawdy i piękna, przyczyną i celem wszelkiego bytu, jak też ludzkiego poznania. Była to zatem filozofia teocentrycznateocentryzmteocentryczna. Według Augustyna świat stworzony był urzeczywistnieniem idei istniejących w umyśle Boga, ale materia świata i życie zostały stworzone przez Boga z niczego (łac. creatio ex nihilo). Bóg nie tylko stworzył świat z niczego, ale cały czas podtrzymuje go w istnieniu. Teoria ta nosząca nazwę kreacjonizmukreacjonizmkreacjonizmu jest zasadniczo odmienna od poglądów starożytnych filozofów greckich, którzy zawsze poszukiwali pierwotnej materii istniejącej przed powstaniem świata.

Zło

Gnostycy i manichejczycy, których wyznawcą był przez pewien czas Augustyn, pytali skąd pochodzi zło i odpowiadali, że obok Boga odpowiedzialnego za dobro musi istnieć także Bóg zła. Augustyn nie zgadzał się na taki pogląd. Usprawiedliwiał Boga ze zła panującego w świecie. Uważał, że źródło zła nie tkwi w świecie, lecz w człowieku i jest rezultatem grzechu Adama. Zło jest wyborem wolnych istot i polega na sprzeciwieniu się woli Boga. Daje się zatem wytłumaczyć jako brak dobra i jako takie istnieje ono w świecie. Bóg powołał do istnienia świat najlepszy z możliwych, w którym jest obecne maksymalne dobro i poszanowanie wolności ludzkiej. Oznaczało to jednak dopuszczenie możliwości zła.

Czas

W XI księdze Wyznań Augustyn dokonuje analizy czasu jako doświadczenia psychicznego i subiektywnego. Augustyn odkrył czas subiektywny, pojawiający się w ludzkiej świadomości. Wewnętrzna świadomość czasu jest w istocie doświadczaniem teraźniejszości nastawionej na postrzeganie zjawisk aktualnych, ale także na, z jednej strony, wydobywane dzięki pamięci obrazy przeszłości, a z drugiej – projektowane przez oczekiwanie obrazy przyszłości. Człowiek w ujęciu Augustyna jest istotą świadomą upływu czasu a równocześnie poszukującą tego, co nieprzemijające i wieczne, zwróconą ku temu, co przed nim, czyli zapatrzoną w wieczność.

R1X0gtCTSOyFN

Zdjęcie przedstawia tłum ludzi z uniesionymi ku górze rękami. Część z nich trzyma małe książki i kartki.

Celem wszelkich ludzkich dążeń, zdaniem Augustyna, jest szczęście. Staje się ono możliwe do osiągnięcia tylko wtedy, gdy człowiek odnajdzie Boga i ku Niemu skieruje swoje pragnienia. Poznanie Boga jest aktem wiary – bierze w nim udział nie tylko rozum, ale przede wszystkim serce, czyli uczucia. Najważniejszym pojęciem w etyce uczynił Augustyn miłość skierowaną ku Bogu i będącą odpowiedzią na miłość, jaką Bóg darzy człowieka. Miłość to najbardziej podstawowe prawo i zadanie moralne człowieka. Prawdziwa miłość jest warunkiem życia moralnego. Istnieje też miłość zła, egoistyczna, która została ukierunkowana na siebie i na poszukiwanie przyjemności w dobrach świata doczesnego.

Augustyn twierdził, że wola ludzka i ludzkie działanie nie są wystarczające, by doznać zbawienia. Uważał, że do osiągnięcia zbawienia jest niezbędna łaska Boga, co uzależniało człowieka całkowicie od woli Stwórcy. Według Augustyna, brak pojednania człowieka z Bogiem jest wynikiem nieznanych Bożych wyroków. Taki tok myślenia doprowadził Augustyna do koncepcji predestynacjipredestynacjapredestynacji; Bóg bowiem, znający przyszłość, z góry musiał przesądzić, kogo obdarzyć łaską, a kogo nie. A zatem społeczność ludzka z woli Boga została podzielona na dwie grupy: zbawionych i potępionych.

Augustyn definiował człowieka jako związek duszy z ciałem, w którym to dusza posługuje się ciałem. Nieśmiertelna i niematerialna dusza dominuje nad ciałem i na obraz Trójcy Świętej stanowi jedność trzech elementów: świadomości albo pamięci, rozumu oraz woli. Jedynie dusza poznaje prawdziwie Boga, natomiast ciało i zmysły, łatwo podatne na zwodnicze uroki materialnego świata, zakłócają to poznanie.

R5nlxBGZUQeCZ1

Ilustracja przedstawia tryptyk. W środkowej części obrazu znajduje się Jezus Chrystus na tęczy nad ziemią. Wokół niego znajdują się różne postaci. Ma uniesioną prawą rękę. Na ziemi znajduje się anioł w zbroi, który trzyma wagę. Waży na niej ludzi. Zgromadzeni na ziemi ludzie są mali i nadzy. Po lewej stronie tryptyku znajduje się murowana brama. Nadzy ludzie wspinają się po schodach do niebiańskiej bramy. Otrzymują od aniołów ubrania. Wita ich mężczyzna w długiej szacie i kluczem w dłoni. Prawa część tryptyku przedstawia piekło. Nadzy ludzie są dręczeni przez diabły. Spadają w ognistą przepaść.

Podział ludzi na zbawionych i potępionych znajduje odzwierciedlenie w Augustyńskiej historiozofiihistoriozofiahistoriozofii, czyli filozofii historii. Obdarzeni łaską, a więc przeznaczeni do zbawienia, przynależą do społeczności Bożej (civitas Dei), w której panuje miłość ukierunkowana na Boga. Pozbawieni łaski, a więc wydani na potępienie, tworzą społeczność ziemską (civitas terrena), podległą szatanowi, w której panuje niszczycielski egoizm i nieprawość. Historia ludzkości sprowadza się do walki między tymi dwiema społecznościami, zaś pojedynczy człowiek znajduje się w oku tego odwiecznego konfliktu między dobrem a złem. Czyniąc użytek ze swej woli, musi dokonać wyboru, po której ze stron chce się opowiedzieć.

Słownik