Przeczytaj
Femme fatale końca XIX wieku
![Obraz przedstawia portret dojrzałej kobiety. Postać ukazuje podłużną twarz z kwadratową szczęką. Ma ciemne, grube brwi i długi, wąski nos. Patrzy na nas zza półprzymkniętych powiek. Ma rumieńce na twarzy i otwarte uszminkowane usta. Ukazuje białe zęby. Kobieta ma krótkie, ciemne, kręcone włosy. Jej długą szyję zdobi obroża. Jest szeroka, złota i wysadzana klejnotami. Ubrana jest w półprzezroczystą, wzorzystą szatę. Postać odsłania lewą pierś. O jej lewy bok opiera głowę mężczyzna. Ma ciemne włosy i zarost na twarzy. Ma zamknięte oczy. Kobieta mierzwi dłonią jego włosy. W tle ukazane są owocujące drzewa.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/ROIqF5xKwDp2H/1640295381/p9v3I0H0EPteppZrxSXrqVqKfyK0KRpm.jpeg)
Określenie „kobieta fatalna”, które funkcjonuje w języku jako związek frazeologiczny, odnosi się do kobiet przynoszących mężczyźnie nieszczęście. W XIX‑wiecznej literaturze postać kobiety kuszącej i niebezpiecznej stała się popularna już w dobie romantyzmu. Przywoływano wówczas historie KleopatryKleopatry czy HerodiadyHerodiady, żeby pokazać zgubny wpływ kobiety na mężczyznę. Jednak prawdziwe zainteresowanie demonicznymi istotami przyniósł dopiero koniec stulecia. Był to czas, kiedy kobiety zaczynały się buntować, zabierać głos w sprawach publicznych, osiągać sukces w zawodach przewidzianych wcześniej jedynie dla mężczyzn. Stawały się – jak nieraz sądzono – coraz „groźniejsze”.
Karierę robiła wówczas filozofia Artura SchopenhaueraArtura Schopenhauera (1788–1860), a także teorie twórcy psychoanalizy Zygmunta FreudaZygmunta Freuda (1856–1939). Według założeń Schopenhauera i jego kontynuatorów miłość raczej niszczy osobowość mężczyzny, niż ją wzbogaca:
Nagie dusze i maski. O młodopolskich mitach miłościKobieta jest emisariuszką ślepej woli życia, dąży do pomnażania istot z góry skazanych na cierpienie i śmierć. Bezmyślna wykonawczyni instynktownych pragnień jest przeciwieństwem wyrafinowania […]. Erotyzm poniża jednostkę, jest przeżyciem pozornie czarującym, w istocie wulgarnym i w dodatku nieuniknionym, bo określonym przez biologiczny determinizmdeterminizm.
Źródło: Wojciech Gutowski, Nagie dusze i maski. O młodopolskich mitach miłości, Kraków 1997, s. 25.
Konflikt między kulturową a biologiczną sferą zachowań ludzkich stał się kluczowym problemem w poglądach także innych filozofów, w tym wiedeńskiego psychoanalityka Zygmunta Freuda. Ostatecznie doprowadził do powstania jednego z zasadniczych pytań epoki o to, czy kultura wynika bezpośrednio z natury, będąc jej swoistym przedłużeniem, czy też pozostaje w opozycji do niej.
Z drugiej strony postacią kobiecą szczególnie interesowała się secesja, eksponując jej prowokujący wizerunek. Kobieta fatalna końca XIX wieku stała się zatem istotą ambiwalentnąambiwalentną. Przestała być bytem idealnym, nadprzyrodzonym i wiecznym, a stała się obiektem pożądania i podziwu, choć równocześnie pogardy i odrzucenia. Romantyczny i idealizowany obraz kobiety zamieniono na wizerunek istoty niejednoznacznej, ujmowanej w kategoriach naturalistycznych – drapieżnej, a przez to zagrażającej mężczyźnie. W taki też sposób uwieczniano ją w sztuce i literaturze przełomu stuleci.
Kobieta nowoczesna
W literaturze i sztuce Młodej Polski istoty fatalne były pokazywane wprost, jako kobiety należące do epoki, próbujące dorównać mężczyznom, znające swoją wartość, wabiące swoich partnerów. Pojawiły się kobiety, które choć ciągle należały do społeczeństwa pełnego konwenansówkonwenansów i przesądów, patriarchalnegopatriarchalnego i nietolerancyjnego, to zdawały sobie sprawę ze swojej tajemniczości i siły. Łamały tradycje uświęcone przez pokolenia i przeciwstawiły się wszelkim ówczesnym wygodom. W efekcie wizerunek współczesnej kobiety przełomu XIX i XX wieku mógł momentami zrównać się z wizerunkiem femme fatalefemme fatale. Pojawiło się pojęcie mizoginizmumizoginizmu, czyli wyraźnej niechęci mężczyzn wobec kobiet, wynikający ze skrywanych lęków tak natury kulturowej, jak i biologicznej. Konflikt ten był zauważany już w teoriach filozoficznych pierwszej połowy XIX stulecia, m.in. w pismach Artura Schopenhauera, a następnie w poglądach wielu twórców i filozofów końca wieku, m.in. Zygmunta Freuda. Stał się także jednym z kluczowych elementów dekadentyzmudekadentyzmu.
Nagie dusze i maski. O młodopolskich mitach miłości[...] nienawiść do płci pięknej uznaje się za formę obrony przed zagrożeniem, jakie mężczyźni, dotąd niekwestionowani twórcy kultury, odczuwają wobec ofensywy kobiet wyemancypowanych, które pomyślnie konkurują z nimi na polu zawodowym i coraz częściej stają się stroną bardziej aktywną w kontaktach erotycznych.
Źródło: Wojciech Gutowski, Nagie dusze i maski. O młodopolskich mitach miłości, Kraków 1997, s. 21.
![Obraz przedstawia portret młodej kobiety. Postać ukazuje prawy półprofil owalnej twarzy. Ma ciemne, grube brwi i długi, wąski nos. Patrzy na nas zza półprzymkniętych powiek. Ma lekko otwarte, wydatne usta. Kobieta ma długie, ciemne włosy. Są upięte na wysokości uszów. Postać unosi głowę. Ubrana jest w szarą koszulę. Ma odsłonięte piersi. Kobieta opiera ręce o biodra. Tło jest jednolite.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RDgfJPJDFnGuK/1640295382/iOfEoATWd2224xPMJPlBrvWF4FOfDzqD.jpeg)
Ćma nocnaBohaterką nocnych miejskich widoków była młodopolska femme fatale. Spowita w czerń, spoglądająca kusząco spod szerokoskrzydłego kapelusza, stanowiła nieodłączny sztafaż miejskiej ulicy. Dla artystów fin de siècle’u, ubrana bądź naga, stanowiła symbol potęgi uczuć, namiętności zdolnej unicestwić każdego mężczyznę.
Źródło: Elżbieta Charazińska, Ćma nocna, [w:] Koniec wieku. Sztuka polskiego modernizmu 1890–1914, red. Ł. Kossowski, E. Charazińska, Warszawa 1996, s. 210.
Postacie biblijne
Biblijne bohaterki występują w malarstwie i literaturze nie tylko Młodej Polski, ale całej ówczesnej Europy. Rozpoznajemy wśród nich kilka postaci kobiecych ze Starego i Nowego Testamentu, m.in. Ewę, Judytę, Herodiadę, Salome i Marię Magdalenę. To właśnie one, postrzegane przez artystów i poetów nie tylko jako obiekty piękna, ale też jako postaci funkcjonujące w określonej kulturze i zmagające się z konkretnymi problemami, stały się najsłynniejszymi kobietami fatalnymi przełomu XIX i XX wieku.
![Obraz przedstawia portret młodej, nagiej kobiety. Postać stoi na trawie wyprostowana. Tylko głowę przechyla ku lewemu ramieniu, ukazując lewy półprofil owalnej twarzy. Ma jasne, grube brwi i długi, wąski nos. Opuszcza powieki. Ma niewielkie usta. Kobieta ma bardzo długie, jasne włosy. Są zaczesane na lewą stronę i opadają na plecy. Całe ciało kobiety jest oplecione przez węża. Zwierzę opiera głowę o prawe ramię kobiety. W tle ukazana jest leśna roślinność.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1dgfjDHnncqC/1640295382/2RE9orIHWUbFgWrO9i2ixEplzQC9jy6Z.jpeg)
Ewa IEwa I
Usnął Adam, skroń sparłszy o warkocze Ewy,
I w śnie Panu się kłaniał – bo stworzeniu z gliny,
Sad Edenu Pan otwarł z mnogością zwierzyny,
I dał jagód soczystość i zbóż złotych siewy,I sytemu łask szczodrych – otworzył bok lewy,
I żywemu dał kwiatu powstać z jego kości.
Więc olśnion, wzrok napasłszy krasą tej piękności,
Usnął Adam, skroń sparłszy o warkocze Ewy.I cisza – w łąk kobiercu spi Adam, spią trzody,
Edeńskie im wonieją zadrzemane ogrody…
I tylko, wraz z gwiazdami nad zacisznym rajem,Dwie par źrenic bezsennych patrzy w siebie wzajem –
I do Ewy płonącej, złotowłosej głowy,
Wąż pnie ciała gibkiego oplot szmaragdowy.Źródło: Kazimiera Zawistowska, Ewa I, [w:] Jan Marx, Młoda Polska, Wrocław 1997, s. 488–489.
Postacie historyczne
Rzadziej spotykamy w literaturze i sztuce postacie kobiece, które zaistniały jako wielkie miłośnice w historii świata. Jednak i one trafiły na karty tomików poetyckich i do malarstwa, także w Polsce. W cyklu sonetów Kazimiery Zawistowskiej Dusze pojawiła się m.in. Madame de Pompadour, Władysław Czachórski i Henryk Siemiradzki sięgnęli w swojej twórczości po postać Kleopatry.
![Władysław Czachórski, <cite>Kleopatra</cite>, przed 1911 Obraz przedstawia portret twarzy dojrzałej kobiety. Kobieta ukazuje owalną twarz. Ma ciemne, cienkie brwi i długi, wąski nos. Ma duże oczy. Patrzy na widza. Ma rumieńce na twarzy i wydatne, uszminkowane usta. Kobieta ma półdługie, ciemne, kręcone włosy. Na jej głowie spoczywa złoty diadem. Jest ozdobiony szlachetnymi kamieniami. Jej długą szyję zdobi długi naszyjnik. Kobieta ma nagie ramiona. Do dekoltu przykłada dwa kwiaty irysa. W tle ukazana jest wzorzysta tapeta z roślinnym motywem.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RG5aqZZgiZovu/1640295382/1HLZIklQgtAiWKZIptzsBho6h4TjX8gv.jpeg)
PompadourMotylom barwy zabrały tęczowe,
Kwiatom woń wzięły, gołębicom loty,
Więc z gracją bogiń splatały gawoty,
Dla Króla‑Słońce — róże jednodniowe.Król‑Słońce pragnął jakieś tchy ogniowe,
Wziąć z ustek Markiz — w purpurowe sploty,
Jak gromowładny, ciskał piorun złoty.
Król‑Słońce gusta miewał Jowiszowe.Ziewał na łożu... dziś moc pożądania
Krwią mu czerwoną w każdym bije tętnie.
Więc za ten uścisk, co go splótł namiętnie,I dreszcz nieznanej rozkoszy odsłania —
Król‑Słońce, wzniesion na ekstazy szczyty,
Francję pod stopy cisnął faworyty.Źródło: Kazimiera Zawistowska, Pompadour, [w:] Jan Marx, Młoda Polska, Warszawa 1997, s. 492.
Słownik
(łac. ambo – obydwa, valens – silny) – zawierający sprzeczne uczucia, dwuznaczny
(fr. décadence – chylenie się ku upadkowi, schyłek) – pojęcie odnoszone do opisu prądu artystycznego bądź światopoglądu i wiążącej się z nim postawy. O dekadentyzmie możemy mówić w odniesieniu do różnych momentów dziejów (np. schyłek Cesarstwa Rzymskiego), w tym także przełomu XIX i XX wieku. Jego głównymi składnikami są: pesymizm, subiektywizm, bierność i sceptycyzm. Wynikał z podważenia optymistycznych założeń pozytywistycznych
(łac. determinare – oddzielić, ograniczyć) – koncepcja filozoficzna zakładająca, że wszelkie działania i zjawiska są od siebie zależne i połączone związkiem przyczynowo‑skutkowym
(fr., dosł. kobieta fatalna) – wyrażenie oznaczające kobietę niebezpieczną dla mężczyzny, stanowiącą dla niego zagrożenie, przynoszącą mu zgubę. Femme fatale to kobieta świadoma swojej siły psychicznej oraz walorów fizycznych, umiejętnie zdobywająca mężczyznę i porzucającą go
(fr. convenance) – obowiązująca norma społeczna
(gr. misos – nienawiść, gyne – kobieta) – warunkowana odmiennością płciową nienawiść, pogarda lub nieufność wobec kobiet, wyrażająca się m.in. w ich społecznym wykluczeniu, dyskryminacji ze względu na płeć
(gr. patria – rodowód, pochodzenie < patēr – ojciec; arkhō – rządzić, panować) – oparty na władzy najstarszego mężczyzny w rodzinie, np. ojca